Genusbepalende Eigenschappen van het Nederlandse Substantief [PDF]

Genusbepalende Eigenschappen van het Nederlandse

Substantief

George

L.

van

Driem

scriptie Algemene Taalwetenschap

29 augustus

1983

ii INHOUD

I.

. .. .1 2 . . 4 . 6 . 7 10 11 14 16 22 23 23 .... 24 . . . . . . . . . 26 27 28 . 28 .

b l z.

Het o n derzoek

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1. H e t d o e l van h e t on d e r zo ek 2. De p o s i t ie van de genu� on ders c h ei d i n g i n h e t N e d e r l an ds 2. 1 . Ge n u s in on twi kke l i n g 2.1 . 1 . W a t i s gen us? 2 .1 . 2. H e t lVI i d d el n eder l an d s 2. 1 .3. H e t Z u i d e n edr l an ds e dri egen eras te l s e l . . 2. 1 .4. Gen u s en ge s l ac h t . . 2.1 . 5. Wat er i n het Afr i k aan s i s geb e ur d . 2. 1.6. De to es tan d i n h e t modern N e d e r l an ds . 3. B e p e r k i n g van h e t on derzoekster r e i n . 4. Op z e t en mat e r i aa l ve r z am e l i n g 4.1 . L e x i kaal on d e r z o ek 4.2. T aalgeb ru i k . . 4.3. E n ke l e overwegi ngen bij he� waard e r en van h e t ma ter i aa l . .. 5 . Woord en woor dver s chi l 6. Gen u sb e p al e n d e woord e i ge n s chapp en 7. An a logi e 8. On t l e n i ngen 9 . W at v e r s taan we on der produkti vite i t .

. .

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

•

.

w

•

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

10.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

•

.

. .

•

.

. .

. .

• .

. .

. .

• .

• .

•

.

.

•

.

.

.

.

•

.

.

.

•

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

•

•

.

.

I I . D e r esu l taten •

•

.

.

•

�

.

•

•

.

•

•

•

•

.

.

•

•

.

.

•

.

•

•

•

.

•

•

.

.

•

.

.

•

.

.

•

•

•

.

.

•

.

•

.

•

•

•

•

•

•

.

•

.

•

•

.

•

.

•

•

•

.

•

•

•

.

.

•

.

.

•

.

.

37 37 38 41 42 48 •

•

.

•

.

.

•

.

.

. ·

•

1 . S am e n s te l l i n g e n 1.1. Adj e k t i vi s ct e s amen s te l l i n gen , l i dwoo r dd el e t i e e n p er s o on sn am e n 2. V er k l e i n woorden .. . 3. Affi ge r i n g 3.1 . P r e fi geri n g 3. 1 . 1 . H e t voorvo egs e l be - . 3. 1 . 1.1. H e t voorvoeg s e l be- i n d i s cont i n u ë affi geri n ge n 3. 1 . 1 .2 . Be - al s voorvoegs e l 3. 1.2. H e t voorvoegs e l ont - . . . . . . 3. 1.3.1 . D e dur a t i eve en i terati eve ge . deverb a t i even 3.1.3.2. Improduk ti eve ge -vorm s e l s 3. 1.3.3. H e t voo� vo egs e l ge - b ij ge lijk­ tij dige aanwe z i ghe i d van e en . . achtervoegs e l 3.2. S uffi gerin g 3.2.1 . Z e l fstan d i ge n aamwoorden o p -age 3.2.2. Vorm s e l s op -s e l . . . . . . . 3.2.3. S u b s tan t i even op -er / a r/ 3.2.4. P er s oon s n am e n op -i s t /I s t/ 3.2.5. E in d b ek l emtoon de s u b s tan ti eve n op - ent /E n t/ . . . . . . . . •

.

.

29 . 30 32 33 . . . 33 35

en w e l k e b e t e k e n i s h e e ft produk t i v i ­ te i t v o o r de gen usb ep al i ng? Tran sp o s i ti e •

.

•

.

.

•

•

.

.

.

.

.

.

•

.

•

.

•

•

•

•

.

.

•

.

.

.

51 53 56 63 65 70

3.2.6. M e er l e t t e rgrep ige woo rden op - aard . . . . . . . . . . . . . . 73 3 . 2.7 . S u bs tan ti even op het ach ter . . . . . . .. . . . . .. . 75 voegse l -aar 3.2. 8. Ge s l achte lijke ze l fst an d i ge . . . . n aamwoorden op -erd /a r t/ 81 3.2. 9. Nog dri e ach tervoegs e l s bij ge­ s l ac h t e l ij k e subs tan ti even 83 3 . 2.10. Het achtervo egs e l --schap 84 3 . 2 . 11. M e er l e tt e rgrep ige s u b s tan t i even op -iek /i:k/ . . . . . . . 98 .101 3 . 2.12. Sub s tan t i even op -ica/-ika / i k a/ . 3.2.13� Su b s tan t i e� en op -t eit/ ( -iteit ) / i te i t/ . . . . . . . . . .. 104 3 . 2.14. Su b s tan t i even op -t e / ta / 104 105 3 . 2. 15 . S u b s ta n t i even op -ment / me. n t/ 3.2.16. Woorden op -nst / n s t/ , -ngst/ost/ en -mst / m s t/ . 108 3.2.17. Z e l fs tan dig e n aamwoorden op -isme en -asnze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 3.2.18 . H e t achtervoegs e l -enis /a n i s / , 111 -nis / n i s/ 114 3.2.19 . D e d e adj ekti even op �heid 3.2.20 . M e e r l e ttergr e p i ge s u b s tan t i even o p -ing /i bl . . . . . . .. . . .. . . . 115 3 . 2 . 21. S u b s tan t i even o p -i e / i :/ z o n d e r 156 . ..... . . . . . . woord- fi n a l e kl emtoon 3.2.22. S u b s tan t i even op -i e /i:/ m e t 18? woord-fi n a l e kl emtoon . . . . . 3.2.23 . Z e l fs t an d i ge n aamwo or d e n op -y l /i':l/ 199 3.2. 24. S to fn am e n op -o l /0l/ . . . 200 3.2.25. S u b s tan t i even op -aat . . . 202 . . . . 216 3.2.26. S ub s tan t i eve n op -iet / i : t/ 224 3 . 2 . 27 . Su b s tan t i even op -ide / i da/ . . . . .227 3.2.28 . S u b s tan t i even op -aan / a : n / . . . . 228 3.2.29 . S u b s tan t i even op -ose / o za / 3 . 3. K l an kvorm e lij k e gen u s b ep a l e n d e w oorde i gen s c happ en 230 3 . 3.1. S ub s tan t i e ve n op / i : l / -ieZ 231 3 . 3.2. S u b s tan t i e ven op / x t/ 3�3 . 3 . S ub s t an t i e v en op /f\. yt/ ( -uitl-uid ) e n / Ayk/ ( -uik ) . . 232 . . . . 3. '3 . 4 . S ub s t an ti even op /vi:/ ( -uit/-u i ) , 232 an dere k l an kvorm e l ij k e kr i te r i a . 4 .. Tran sp o s i t i e 233 4 � i . H e t wé rkwoord a l s z e l fs t an d i g n aamwoo r d 4.2. D ev e r b a t i even op bas i s van de werkwoor d s t am 233 .. 4 .2.1. Eé n le ttergr e p i ge deverbat i even 235 4.2. 2. Twe e l e ttergr e p i ge s tam-deverbat i even . 236 4. 3 D e g e s l ac h te l � k e d e e l woord- deverb ati even 4.4. iD eadj ekt i ev e n 238 4.4 . 1 . G e s l achte l ij k e deadj e k t i even . 238 4.4.2. O n ge s l achte l�ke d e ad j e k t i even 5 . E n q u ê te 240 5 . 1. H e t en q u ê t e r e n 243 5 .2. E n q u ê tere su l taten •

•

.

.

.

.

.

.

.

.

•

•

.

.

.

.

.

•.

.

.

·

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

.

•

.

•

.

.

·

.

•

.

•

.

•

.

.

.

.

•

.

.

.

•

.

•

.

.

.

•

.

.

.

.

.

.

.

•

.

.

.

•

.

.

.

.

.

•

.

•

.

.

.

•

•

.

.

.

•

•

.

·

.

·

.

·

.

•

.

·

.

·

.

iv

5. 2 . 1 . Woorden in· k o ntekst . .. . . . 5 . 2.2 . Woorden zonder kontekst 6. Genuspromiscuïteit en semantizering 6 . 1 . Promiscuïteit zonder semantizering 6 . 2 . De semantizering van de .genusonderscheiding 6 . 3 . Semantische kategorieën per se . 7 . Samenvatting e n slotbeschouwing 8. Richtlijnen voor buitenlanders die

243 247

.

•

•

•

.

•

•

•

•

Nederlands leren

9.

Bibliografie

•

• •

. .

. •

. .

•

• •

• •

• •

• •

•

• •

.

•

. •

•

•

•

• •

.

.

•

• •

•

•

.

• •

•

•

• •

•

•

•

.

. .

•

, 254 254 257 258

•

260 264

•

•

• •

•

• •

·

.

• •

•

.

•

.

• •

•

• •

• .

•

• •

•

• •

• .

HE>t Onderzoek

2

H e t do e l van het o n d er z o e k

D o e l van het o n d e r z o e k waarv an d e z e s cr i p t i e v e r s l ag do e t ,

is na te

gaan o f e r rege l s i n h e t N e d e r l a n d s b e s taan v o o r de v e rb i n dbaarh e i d van s u b s tan t i e� en m e t d e b ep aa l d e l i dwoorden de r e sp ekti e ve lijk h e t . E r i s r e den om te vermo e d e n dat er r e ge l s b e s t aan voor h e t gebru i k van de en het , omdat spreke r s van h e t N e d e r l an d s i n d i t op z i c h t e e n z e er . hoge mate i an u n i form gebru i k v e r to n en . Va n d e n T o o rn ( 1 97 4 ) b e­ weert :

' D e Neder l an der l e e r t van k i n d s b e en af d e gen era v an d e s ub­

s tan ti eva; hij verg i s t z i ch n i e t ( of hoog s t z e l d e n ) in het genu s ' b l z -(/i$o )

(o.c. ,

.

M en i g moeder taal sprek e r van het N e d er l an d s

hE:eft

t egenove r mij

b ew e e r cl over een taa lgevo e l te b es c h ikken voor h et i n tuï t i ef on d e r-­ s chei den van de- en het -woorden ,

en h e t gemak waarm e e n e d e r l an ds ta l i gen

u n an i e m een bepa a l d ge n u s toeke n n en aan voor hen n i euwe woor den p le i t : voor h e t b e s taan · van e e n dergelijk taal gevoe l . Vr aag vo or d e taa l k u n d i ge i s : waarop beru s t dat zogen aamde taalgevo e l ? I s er SD rake van h e t on der� bewu s t k en n en van . rege l s ? f h e e ft de taa lgebru i ke r e en groot aan t a l ..

.

.

l os s e gegevA n s ten aa n z i en v a n d e ver b in db aarh e i d v a n de /het ongemerk t g e l e er d - o f b e i d e ? W or d e n er w e tmatigh e d en on td ekt en geformul eerd v o o r h e t to e k en n en van g en u s aan s u b s tan t i eve n , dan i s h e t n og maar d e v raag of d e z e e ni ge p sy c h o l og i s che r e a l i tei t��u l len hebb en . E en m e n s i s i mm ers i n s t aat om v e e l l o s se gegeven s te on thou den , en h e t i s mog e lij k dat i eder e s p r ek e r v an h e t N e de r l an d s h e t gen u s v a n i e der s u b s t an t i e f u i t zij n hoo fd h e eft moeten l e r en . g e l s- ,

( O v er de p sycho logi s c h e r e al i te i t van l i n guï s ti s ch e re­

zi e Uhl enb e c k , 1 977 . ) V oor ve l e s u b s tan t i even z al d e s s p r e k e r s

on d e r bewu s te , i n ge s l ep en k en n i s van h e t genu s o ngetwij fe l d e e n ge l e erd en los g egeven zijn . Als e r e chter e en in de vo rm van r ege l s t e formu­ i e r e n syq temat i e k ten gr on d s l ag l i gt aan het genu s - - an � e n s i gn i fi c an t aan t a l s u b stan t i even i s h e t moge l ij k dat d e z e s y s t em at i e k aan e en p sy cho­ l og i s c h e werke lijkh e i d b e an twoord t i n h e t bre i n van · de spreker . Z e l fs wan n e e r , o f j u i s t wan n e er h e t taalgevo e l i n kwe s t i e op i n tuf t ie zou I

b er u s t e n ,

i s h e t a l l i ch t moge lijk dat de even tu e e l t e on t d ekken w e tm a-

t i gh e d e n b ij de spreker e en p sycho l i n guï s ti s c h e r eal i te i t h e b b e n ,

en

d a t d i t taalgevoe l in h e t bij zon der werkz aam is bij h e t t o e k en n en v an e en ge n u s aa n n i euwvorm i n ge n , vr eemde o n t l eni n g e n e n voor de sp r e k e r t o tno g toe onbek e n d e woor d e n . H i e rbij ga i k u i t van d e d e f i ni t i e va n i n-

3

tuï ti e geformu l e e r d door d e on l ang s overl e d e n Am e r� ka an s e w� ten s c ha p­ p er

R.

B u c kmi n s t e r F u l l e r ( 1 9 76) i n � ijn gedi c h t ' How L i� tl e I Kn ow ' :

In tu i ti on a l e r t s b r a i n T o f i r s t app r e h e n d A n d then r e c ogn i z e Each s p ec i al c a s e ex p er i en ce W i th i n some m i n i mum n umber O f sp e c i al c as e r e c ogn i t i on s . I n tu i t i on al e r ts m i nd To comprehen d , an d Form u l ate c o n c ep t u a l l y T h e ab s tr a c t gen e r al i zati on Of a p r i n c ip l e r e cogn i z e d As op e r at i ve i n a l l t h e s p e c i al c a s e s . I n tu i t i o n a l e r t s b r a i n to The o b j e c t i v e ly emp l oyab l e gen e r al i z e d p r i n c ip l e I11 hi the r to u n ex p e r i e n c e d spe c i al c as e C i r c u m s tanc e s i n ex p l i ca b ly r emote From the e ar l i er set o f Sp e c{ al c as e ex p e ri en c e s wi th i n wh i ch The g e n er al i z e d p r i n c i p l e s wer e f i r s t ex p e r i en c e d B e fo r e th e i r gen e r�l i zati on O c c u r r e d i n the m i n d . A

28 ) .

D e z e opvatti ng v an i n tu ï ti e z a l l ater terugk er en i n de b e spr e k i n g v an an a logi e ( b l z .

I n d i en we tm at i gh e d e n m e t e en hoge graad van u i t z o n d er i n gs l o o sh e i d

(Ausnahmslosigkeit) wor d e n on tdekt zu l l en d e z e a l s r ege l s worden ge­ formul e erd . H i ern aas t ku n n en moge lijk du i de lijk aan toonbare t en den z en worden ge s i gn a l e e r d . D e z e s cr i p t i e beoog t teven s op b as i s van d e r e s u l taten v an u i tv o e r i g on d er z o ek n aast h e t b e s c hrijv e n van g e d i f fe ren­

t, i ee r d e r egel s e n t e n den z e n , ook e n k e l e vu i s tr e ge l s en r i c h t l ij n en te ge v e n voor b u i te n l an de r s d i e het N e d e r la n d s l e r en .

4

D e p o s i ti e va n de gen u s onder s ch ei di ng in h e t N e d er l an d s·

W an n e er e en bu i ten l an d er N e d er l an d s tr acht t e l er en , zal hij aanv an ke­ lijk vr ij w e l u i ts l u i ten d ge br u i k m aken v an het l i dwoor d de , omdat hij di t l i dwoor d i n h e t h em aan geboden c or pu s ongev e er dr i e k e er z o vaak is tegen gekomen a l s het l i dwoor d h e t .

In d iv er s e t e l l i n gen waar on d er

e e n t e l l ing v an d e 48 . 1 57 z e l fs tan d i ge n aamwo or de n i n de Woorden L ijst

van de Ne del"� Lands e Taa L ( ' s- Gr av e nhage, 1 954 ) b l e e k de v er ho u ding tus­ sen de- er; het -woor de n 75: 25 te zijn o fwe l 3: 1 ( Tu i n m an , 1 9 6 7 ) . Omdat de bu i te n l an d er d i e N ed er l an d s l e er t daar om to t e e n� ov er i gen s b egrij p e-. lijke- ov erg eneral i z ati e kom t , z al p as i n een l at er s t ad i um v an taal­ v er wer v i n g het a l s li dwoor d v an bep aa l dhe i d i n zij n taalgebr ui k v o or ­ kom e n en zal hij d an ·w aar s c hijn lijk m i n d er sn e l g e n e i g d zijn om het ten onr ec h t e te gebr u i k en dan de . H e t bep aa l d l i dwoor d i s n i e t al l e e n e en pr obl eem v o or b u i ten l an­ d er s . Ook in he t N8 der lands g e spr oken i n de ov er ze es e r ijk s d e l en h e e ft de k a tegor i e gen us e en wan k e l e p o s i ti e. Op de ben e d e n w i n d s e e i l an den v an de N e d er l an d s e A n t i l l en i s he t N e d er l an d s de of f i c i ë l e taal e n taal v an h et o n d erw ij s n aa s t h e t P ap i a­ men t s , d at van vr ijwe l i eder e e n d e m o eder taal i s e n d at geen gr ammatik a l e genu so n d er s che i di n g k e nt. C i t er en d u i t de wer k e n v an Ant i l l i aan s e s chr ij­ v er s , ge e ft V erv o or n e en r e ek s v oor b e el den v an fou ten bij de k eu z e tu s­ sen de e n het , t u s sen d e v or m m e t o f zon der b u i g i n gs-e in het bijv oeg­ lijk n aamwoor d en tu s s e n d e gen er a v an h e t v o or n aamwo or d ( V erv oor n , b l z. 53- 5 ) . T er wij l er i n de v er zorgde taal v an Car aï b i s ch- N e d er l an d s e au­ teur s b e tr ekke lijk we i n i g g e n u s fo u t en wor de n gemaak t , i s er gr o t er e on­ z e k er he i d bij d e keus v an het b ep aa l d l i dwoor d i n d e ge spr oken taal. In . zij11 pr o e fs c hr i ft ov er het o n d er wij s op Cur aç ao k o n s tateer t De P al m ( bl z . 26 ) , d a t het on d er s c h e i den t u s s e n on z ij d i g e en c ommun e sub s tan t i ev en i n h e t N e d er l an ds ' v oor h e t C ur aç ao s e k i n d e en mo e i lij k t e n em en b arr i èr e ' en ' e en v an de gr o o t s t e moe i lijkheden ' i s. 1 E en soor tg e l ij k e s i tuat i e doe t z ic h v oor i n S ur i n am e , waar het N e-

1

D e P al m n ot e er t ( b l z . 27 ) , dat somm i g e C ur aç ao s e l e er l i n ge n ' hun toev lu ch t ' t o t h e t v er kl e i nw oor d n em e n en op d e z e v ernu ft i ge wijz e gehe e l aan h e t di lemma on tkomen . Twe e v oor b e e l den v an D e P alm: ' D e twe e br o er s · z i tten aan ' t tafe l tj e . ' e n ' D e m an l i ep n aar ' t k an toor tj e. '

5

d e r l a n d s ev e n e en s a l s off i c i� l e taal funge er t ma ar vo o r · v e l e S u r i­ n ame r s e en v reemde taa l b. l ijft. H et S u r i n aams N e d er l an ds l aat z ic h v o l gen s s omm i ge on der z o e k e r s doo r z ij n n i et-N e d e r l an ds k ar ak t e r k e n ­ s c h e t s e n , waarv an s l e chts e� k e l e S u r i n amers d o or studi e o f l ang ver­ b l ijf i n N e d e r l an d z i c h ,

i n de woorden v an Tu i n m an,

' we ten te b e vrij den ' .

E e n v e r k e erd gek o z en l i dwoord v an b ep aa l dhe i d b e hoort t o t de ' typ i s ch e fouten ' v an d e S ur i n aam s e l e er l i n g ( Tu i n m an , b l z . 76- 7 ) .

D at h e t Ned er l an ds e g en u s e en b u i tengewo o n m o e i lij k e k ategor i e s c hij n t t e zij n v oor an der s ta l i gen i s o p z i ch e e n i n ter e s s an t gegev e n , maar zoal s Ger l a ch Royen i n zijn v o lu m i n eu z e werk ov er g en u s opmerk t , ' s e i en di e Sprachen n i ch t da z u da , urn v on Fr e m d e n ge l e r n t zu werd e n ' ( 1929j b l z. 5 5 7 ). D i t geg ev e n h e e ft e ch t e r i n h e t t aalgebr u i k v an mo edertaal s p r e k e r s zij n p en dan t i n de v orm v an o . a. gen u s p r om i s cu ï te i t ( de d ub b e le ve rb i nd baarb e i d v an n om i n a m e t de e n het ) , gen u sv era. n de r ­ i n g , d i skrepan t i e tu s s en h e t gramm a t i k a l e en n at u u r l ijke gen u s v an e e n s u b s t an t i e f , v ar i at i e i n adj e k t iv i�c he bu i g i n g e n z . N aa s t d e z e v er­ sc hijn s e l en d i e l ater aan de orde z u ll en komen , d o e t z i ch de v r aag v oor o f de s i tuat i e in h e t modern N ed er l an d s ü b erhau p t s tab i e l i s , o m d at m a ar e e n op de v i e r z e l fs tan d i ge n aamwoorden e e n het -wo o r d i s . H e t i s d e n kb a ar dat he t n um er i e k e ove rwi c h t v an e e n v an d e twe e b e p aa l de l i d­ woo rd e n zijn i nv l o e d d o e t ge l de n op g e l ijkmak i n g s p ro c e s s en a l s an alogi e en gen u sv er an de r i n g d i e i n de taal op kun n en tred e n . Z o u er u i tb r e i di n g v an de v erb i n dbaarb e i d v an h e t l i dwoord de zij n t e n k o s te v ar:1 h e t l i d­ woo rd h e t? I s er sprake v an wat G e er t s e e n ' r e e d s l at e n t e d e n e u tr a l i­ z e r in gs ten den s ' n o em t , waardoor h e t o n z ij d i g e g e nu s u i t de taal z o u v er­ dwijnen door u i tb r e i d i n g v an het de -ge n u s ? Van H ae r inge n h e e ft in d i t v er b an d r e e ds v o o r sp e l d , d a t ' de o n dersc he i di n g tu s s en c ommuu n e n on­ zij d i g in h e t N e d e r l an ds aan h e t v er l op en i s ' . N a e e n k o r t h i s to r i s c h ov er z i c h t v an d e a an he t N oo r dn e de rlan d s v erwan te M i dde l n e de r l an ds e e n Zu i dn e de r l and se g e n e r asys t em en , e en bes p re ki n g v an de kategori e ën gen u s en ge s l� c ht e n e en s am e nv a t t i ng v an d e on twi kk e l ing i n h e t Z u i d afri k aan s kom en we t eru g op d e v raag ho e s terk d e p o s i t i e v an de g e n u s o n dersche i di n g i s i n h e t m odern Noordn e der­ l and s e n wat wij daar z i en g e b eu r e n .

6

Gen u s i n o n twi kk e li n g

W at i s_ ge n u s ? In n av o l gi ng van Gri mm b e n adr ukt

Ö hm ann de h e c h t e s am e n h ang van gen u s

e n f l e xi e. H ij ci te er t Grimm a l s v o l g t :

So h ei s s t e s b ei i hm ( D e u t s c h e Gr amrn ati k I I I [ Ne u er v er m ehter A b ctr u ck besor gt dur c h Gu s t av R oe th e un d E dwar d S chrö der; 1 890 ] S . 529 ): 11 b ei de b e di n gen u n d dur ch dr i n gen ei n an d er , b ei de h ab e n si c h k l ar en t­ fal te t , wo si e vo l ls tä n di g zu s ammenwir k e n , ger athen ab er in ver wirr ung u n d auflö s ung , s o b a l d di e s e s ge­ gen s ei tige ver hä l tni s ge s c hwäc h t u n d gehemmt wir d" ; u n d an an der er S t e l l e ( D e u t s ch e Gramrnati k I I I S . 343 ) : 11 B ei de , fl exi on u n d ge n u s b e di n gen ei n an der u n d mi t d em un ter gan g d er fl exi on s- u n d ab l ei tun g s si lb en mi n ­ d er t si c h zu g l ei c h d a s g e f ü h l für den g e s ch l e ch tsun­ t er s c hi e d; wi e wir in der r ei h e d e u t s c h er [ d . h . ger ­ rn ani s ch er ] s pr ach en � umal an der e n g li sch e n s ehen . . . . " ( Ö hm an n , b l z . 1 3 1 )

In over e en s temmi n g hi er m e e s te l t Ven dr y e s , i n d e w o or den van Royen , ' di e T a t s ache fe s t , dass , wi e i mmer au c h di e K la s si fi ka ti on i m In do­ gerrn ani s chen e n t s tan den s ei n mag , si e doch n ur zu ei n e r Fr age d er Kongr u e n z gewor de n i s t ' ( 1 9 29 , b l z . · 5 27 ) . Roy en teken t e c h t er b e zwaar aan tegen V en dr y e s ' opvatti n g over de v er wor di n g van h e t I n do-E ur op e s e gen u s :

' Da s s j ed o c h , wi e Ven dr ye s

e s au s dr ü ckte , d as Gen u s dem mor p ho l ogi schen W e c h s e l der kongr ui er en de n W or te fo lgt , das s e s dahi n s chwi n de t u n d s tir b t , w e n n di e Kongr u e n z er ­ s chei n un g en si c h ab s c hwä ch e n oder ver li er en , k an n i n di e s er For� u li e­ r ung ni c h t ri chti g s ei n ' ( b l z . 5 27 ) . Royen m ee n t z e l f , · d at ' W en n das Gen u s au fhör t , im ko l l e k ti ve n Spr achb ewu s s t s ei n ei n e l eb e n de n omi n al e K l a s s e z u bi l d en , wer den si c h au ch di e k la s si fi zi er e n d en Kongr u en z­ I n di z e s abs c hwä ch e n o d er wer den ver s chwi n d e n , m . a . W . " l ' a c c or d meur t ou s ' a tr op hi e " i n fo lge d e s b er ei ts ver l or en gegan g e n o der si ch ver li e­ r en den Gen u s '

( b l z . 5 28 ) . Royen s for m u l eri ng hou dt i n , d at kongr u e n ti e

e en ui ti n g i s van h e t gen u s i n p l aats van an der som. I n v e l e tal en ui t gen u s zi ch ni e t a l l e en

in

k on gr u e n ti ever s chijn ­

s e l en , maar ook i n de vor m en even tu e e l v er bui gi n g van h e t su b s tan ti e f z e l f . Over gen u s s chr e e f S chö n fel d :

7

O n d er ge n u s o f gr ammati kaal g e s l ac h t ( ter o n d er� s c he i d i ng v an s ex u s o f n� tuur lij k g e s l acht ) � er ­ s taa t m e n e e n c l as s i fi cat i e v an de n om i n a i n 3 gr o e p e n , mas cu l i n um , fem i n i n um en n e utr um ( m anne­ lij k , vr o u we lijk e n on zij d i g ) . D e z e n om i n a l e c l as s i ­ ficà ti e weer sp i ege l t z i ch i n de v or m v an h e t sub­ s tan ti e f z e l f en in d i e v an d e b ij b eh or en de woor den ( ar ti k e l , adj ek ti e f, pr ono m en ) . H e t i s waar s c hijn­ l ij k , dat de dr i ed e l i ng in het i dg . een r e ï n t er pr e­ tatie i s v an een ouder e gr o e p er i n g , m aar dat d i e r e e d s i n h e t o u d s te on s b ek e n d e i dg. m e t de s e k s e i n as s o c i at i e w a s getr e d e n . I n de l o op v an d e tij d h i e l de n d e dr i e k l a s s e n ec hter op, p sy cho l ogi s che c ategor i e ë n t e v or m en; h e t n om i n a l e c l as s i fic a­ t i e s te l s e l w er d zu iv er for m ee l en b egon ten s l o tte te v er wor d en en t e v er dwijn en . ( Sc hB n fel d - · V&n L o ey , b l z . 1 1 8 )

Gen us kan wor de n b es chouwd al s e e n e i gen sc h ap van h e t sub s tan t i e f , maar o o k a l s e e n k l a s s e waar to e h e t s u b st ant i e f b eh o or t . De v or m v an h e t s u b s tan t i e f e n / o f v an zijn kongr u en t i e- i n d i c e s wor dt gehe e l o f ge­ de e l te lijk door h e t gen u s b e p a a l d of m e d e- b ep aa l d . Er m o e ten m i n s ten s tw ee gen u skla s se n zijn i n e e n taal om n og,v an gen u s te kun n en spr eken . Er k u n n e n i n e e n taal o o k m e er dan twe e gen er a v oor kom e n .

Het M i d d e l n eder l an d s

Van h et oor spr o n k e l ij ka I n do-Eur op e se n om i n al e k l a s s i f i k at i e- en fl ex i e­ s y s t e e m was er i n h e t M i dde l n eder l an ds ma&r w e i n i g ov er geb l ev en . V e l e v or men war en r e e d s s amengev al l en e n v er smo l ten , e n al l e v akal e n aam - : v al s u i tgan gen war en to t -e ger e duc e er d , totdat o ok d e z e l ater door ap o c opar i n g gehee l kwam

te v er dwijn en . Do or da t de m e e s te vr ouwe lijke

su b s t an t i ev en in h e t n om i n at i e f en k e lv ou d op -e e i n d i gden , v i e l en v e e l m� n n e l ij k e; en o n zij d i g e n om i n a o p -e ten pr o o i aan gen•1 sv�� an der i n g en w er den als vr ouwe l ij k e sub s tan ti ev en v er bogen . expon e n t op

-s

D e gen i ti e f-

i n h e t e n k e lv ou d kwam s i n ds d e v ijf ti en de e euw ook bij

vr ouwe l ij k e s ub s t an t i ev en v oor . H i er u i t b lij k t al h o e wan k e l de p o s i ti e I

v an d e gen u skategor i e i n h e t M i dde l n e d e r l an ds wa s g ewor den . Ov er de gen u spr om i s c u ï te i t v an v e l e z e l fs tan d i ge n aam woor d e n z egt Ö hman n ,

' E in

s ic htb ar e s Z e ic hen d er Z err ü ttung d e r Gen u s ka tegori e i m M i t te ln i e der­ l ändi sc h en i s t , d a s s v ie l e S ub s tan t iv a i n d i e s er P e r i o d e dopp e l t e s u n d

8

sogar dr e i fa che s Gen us au fw e i s en

1

( b, l z. 1 34 ) . Royen ( 1 92.9, b l z . 560 )

sc hrij ft ' S e l b s t ver� ffen tl i chte i ch ungefä hr t aus en d Genu sdo u b le tt e n au s d e n m i tt e ln i e d er l än d i s c h en D i al ek t e n ' . Ka l l ewijn wij dt zijn ar t i k e l ' D e ge s c h i e de n is v a n de ge s l ach te n d e r z e l fst an d�ge n aam woorden i n he t N e de r l an ds ' aan M i dd e ln e derl an dse genu sprom i s c u ï te i t e n verw ar­ r i ng omtr e n t h e t g e n u s . Bij h e t l i dwoö rd e n de voorn aamwoorden kwam i n h e t M i dde l n e d e r ­ l an d s éé n vorm te fu nge r e n vo o r d e n o m i n at i ef-a k k us at i e f van a l l e dr i e de ge n era , waardoor d e moge l ijkhe i d om gen u s in h e t me ervo u d u i t t e dru k k e n gehee l kwam t e verval l e n . I n h e t en k e lvou d h i e l d d e gen u s­ o n d e r s c h e i d i n g i n h e t l i dwoord n o g s tan d , zij h e t i n e e n geredu c e e r d e vorm. H i e r e i ter e n wij Öh man n :

Im A lt säc hs i s ch en u n d i n der Vor s t u fe de s M i t t e l­ n i e d e r l3 n d i s chen - wi e i n den an d e r e n westgerma­ n i s c h e n Sprachen - hatte das Demo n s tr a ti vp ron omen b zw . d e r Art i ke l , a l s o e i n fü r di e A u s e i n an derhal­ tung der Gen e r a au s s e rorden t l i ch w i c h t i g e s Wort , i m N om i n at i v d e s S i n gu l ar s be s an d e r e F ormen für d i e dre i Gen e r a . ( b l z . 1 33-4 )

Ter vergelij k i n g s t aan h i eron der de l i dwoorden i n de

·

n om i n at i e f

·

e n k e l­

vou d va n e n k e l e W e s tgermaan s e t a l e n :

O ud s ak s i s ch (Ö hm an n , b l z . 1 34 ) the I th i e [ m . J

thi u [ v . )

that [ o. ]

Ange l s ak s i s c h ( Sw e e t , b l z . 23 ) se I s e [ m . J

se o [ v. ]

m aar Oudn e d er fran k i s c h (C o wan , b l z . 58-9 ) thi a I thi e [ m .

&

v. ]

that [ o. ]

H e t o u d e vrouwe l ij k e l i dwo o r d h i e l d i n h e t M i d d e ln e d e r du i ts n o g eni g e tij d s tan d a l s dü , m aar i n h e t M i ddel n e d e r l an ds h ad h e t m ann e lij k e l i dwoo r d h e t vrouwel ij k e r e e d s verdron gen en d i e n s p l aats en fun k t i e erbij ge n omen . Z o i s e r i n h e t M i dd e l n e d er lands n aast h e t o n zij d ig e l i d­ woord da t i n de c a s u s r e c tus het c ommun e l i dwo o r d die gewe e st .

I n de

9

c a su s o b l i q u i b l e e f de gen u s on der s ch e i d i n g i n h e t l i dwoo rd t us s en mann e l ijk

en

vrouwe lijk n og en i ger m at � b ewaard . 1 De M i dd e l n eder l an ds e

akku s a t i e fexp on e n t

-n

bij m a s ku l i n a komt s tr ak s aan d e orde bij e en b e­

sp rek i n g van h� t V l aam s e dri egen eras t e l s e l . D o o r h e t wegv a l l e n van f l e x i e i n de c as u s o b l i q u i i n een la t e r s tadium van het M i dd e l n e der l an d s verv i e l ook d aar de gen u s on dersc h e i ­ d in gt u s s en man n e lij k en vrouwe l ij k i n h e t l i dw o or d , dat , z o a l s we gez i en heb b e�,

' von Anf ang an e in e gem e i n s am e N om in a t i v form im Masku l i n un d

F em i n i n ber e i ts h at t e '

(Ö hman n , b lz . 1 40 ) . Ö hm au n verm e l dt z on de r t o e­

l i ch t in g , dat de l i dwoorden die en dat i n h e t l aa t M i d d e ln e d e r l and s

de r e sp e kt i e ve l ij k het worden .

Vo lgen s

Du P . S c ho l tz ' op v att i ng

over z w akk e en vo l l e vorm en van l i d- en voorn aamw oorden i n h e t z even­ t i end e-· e e uws Ho l l an d s, z o u den de en het de z wakb etoo n d e vorm e n z ij n v an

die r esp ekti eve l ij k dat. D e h van het k om t ec h t e r n i e t overeen m e t e n i ge h is tor i s c he k la n� i n h e t M i dde ln e d e r l an d se l i dwo ord. H i er aan z ou an d er s e en z ee r onn atuur lij ke k l ank veran de r i n g m o e ten b e an twoorden . S chö n fe l d- V an L o ey , b lz . 1 45-6 ) . Ter v er k l ar i n g v an

de

( Z i e ook

vorm h e t

s chr ij ft Du P . S ch o l tz:

Het as l i dwo o r d i n N e d er l an d s i s b l o o t 'n skryfvorm wat op � ou vergi s s i n g beru s . In M i dd e l n eder l an ds h e t dat as l i dwo o r d b e s taan te enQ or die; en eweas u i t die � ver swak t e vorm de on twi k k el h e t , so het u i t dat ( ook i n o o r sp rong 'n aan wys end e v o or n aamwoord ) � ger e dus e erde vorm [ at ] o n t s taan . Al vroeg i n d i e 17 de e e u , o f n og e er d e r , was [ at ] d i e vorm van h i er­ d i e l i dwo o r d wat i n H o l l an d s algem e e n gebru i k i s ; n e t by hoë u i tson d e r i n g wor d dat n og aan ge tr e f , hoof­ saak l i k waar d i t i n fun k s i e op d i e gren s t u s s e n l i d­ woord en aan wy s en de voorn aamwoo r d s ta an . ( D u P . S cho l tz , b lz . 135)

1

Het p ar a d i gm a van h e t M i dde l n e de r l an d s e l i dwoord s taat op b l z . 125 van Mi dde l n e d e r la n d s e Grammati k a d o o r Prof . Dr . J.J. l e R o u x e n Prof . Dr . T . H . l e Roux , P r e tor i a ( z e sde dru k ) , 19 69 .

10

H e t Z u i dn e de r l an ds e dr i egen e r as te l s e �

Van de vij f morf o l o g i s che v e r s ch i l l en tu s s en h e t Z u i d- e n N o o rdn eder­ l an d s o n d e r s c h e i den door M i r o n ov en B erkov ( 1 9 7 9 ) h e e ft e r e en b e ­ trekki ng op h e t genu s . H e t Z u i dn e d e r l an ds h e er t h e t ou de dr i egene r a­ s te l s e l b e h o u d e n ' me t form e l e aan du i di n g van h e t man n e lij k e gen u s i n h et l i dwo o r d e n i n attr i bu t i eve voorn aamwo o r d e n • 1. I n h e t N o o r dn e d erl an ds · daar e n tegen i s he t modern e twe egen e r a s te l se l on ts taan door e en ver s m e l ti ng van h e t m an n e lij k e en vrouwe lij k e g en u s to t e e n gen u s c om­ mun e ' m e t r u d i m e n ta i r behouct• 2 van de dr i e gen e r a in de l i te r a i r e s chrij ftaal . M i r on ov en B e rkov ( b lz . 28 ) an a l y s e r e n dr i e voorb ee l d l ex em e n a l s 3 vo l gt:

Z u i dn e d e r l ar. d s

N o o r d n e d e r l an ds

den d okter [ m an n . ]

d e dokter [ m ann . ]

de ma rkt

[ vr . ]

d e m ar k t

[ vr . [ m ann. ] ]

h e t hu i s

[ onz . ]

h e t hu i s

[ onz . ]

than s o . i . v . h e t N o o r dn ecJ er l an d s: de dokter

Royen ( 1 9 3 6 , b lz . 1 6 1 s q . ) b e n adru k t d e taalwerke lijkh e i d v an d e dr i e g e n e r a i n de zu i de lij k e d i al ek t e n , d i e v o l gen s Royen ' ' on- ' m is s e l ij c ' b lij k t u i t de vorm v an z e e r v e e l attri bu ten" . H ij g e e ft de vo lgen de voor­ b e e l d en met e en b ez i tt e l ij k e n twe e aanwijz en de voorn aamwo o r den :

m an n .

vrouw .

onz .

mî n e j as

mî n brook ( ' br o ek ' )

mî k am m ez ao l ( ' ve s t ' )

dè m an

d i e vrouw

dat k i

dez en hon d

dees k a t

d i� s j aop

d

( ' s ch aap ' )

D e v a s t e -n i n h e t l i dwo o r d den en i n h e t aanwijz en de v o o rn aamwoo r d

1

nC

ogr>ade Woor>denbo ek van de Neder> landse 'l'aa l ( 1 96 9 [ op

b a s i s van Van D a l e B e druk , 1 96 1 ] ) en h e t ge l e d e sub s tan t i eve n b e s tan d van h e t I n s t i tuu t voor N e d e rl an ds e L ex i c o l og i e . Omdat h e t g e l e d e sub­ s tan t i evenb e s tan d van h e t INL vaak om comp u t e r t e chn i s che r e d e n e n n i et vo l l e d i g was , zij n de b e s tan den door mij s te e d s m e t s u b s tan ti even u i t de voo rnoemde

b ron n en e n met n om i n a u i t r e c e n t e lijk ge druk t e te k s ten

aangevu l d . Omd at s am e n s t e l l i n gen aan e en voor s p e l b are genusb ep al en de w e tm at i ghé i d on derhev i g zijn ( z i e b l z . 33 ) , i s e r n i e t n aar g e s tr e e fd al le b e s taande s amen s te l l i ngen i n de b e s tan den op te n em en . D e ve l e s amen s te l l i ngen d i e toeva l l i gerwij s i n e en b e s t an d zij n gekom e n · o f r e e d s in e en b e s tan d aan we z i g waren ,

zijn e ch t e r n i et u i t d e z e b e s t an den

verwij d e r d . Op deze u i t z on d e r i n gen na i s er n aar d e gro o t s t moge l ij k e vo l l e d i gh e i d g e s tre e fd , al z a l n i e t worden b e w e e r d d a t w e l k b es t an d dan o o k vo l l e d i g i s . Ui t e r aard k an van e en z i ch u i tbr e i d e n d b e s tan d o f e e n b e s tan d s u b s tan t i even gevormd v i a e en p r o d u k ti e f p r o c é d é p er d e f i ­ n i ti e n o o i t w o r d e n b e w e e r d dat h e t vo l l e d i g i s .

taalge b r u i k O m i n z i ch t t e verwerven i n h e t zogen aam d e taa lgevo e l of d e on d e r b e wu s te k en n i s v an de s p r e k er

tav . h e t gen u s der sub s tan ti e v e n ,

i s ook on d e r z o e k

ged a an n aar h e t han te r e n v a n h e t gen u s p ar ad i gm a . i n zowe l spon t aan taalge b r u i k , mon de l i n g e n s c hr i fte lij k ,

als i n u i tge l o k t taalgebru i k .

Ob s er vat i e van gen u swe tm a t i gh e d e n en -on r ege l matj.gh e den i n h e t s p on tan e taalgebru i k h e e ft i n h e r e n t e e n on sys t e m at i s ch en toeval l i g karak te r . U i t m o n de l i n g e n s chri fte l ijk ta algebru i k zijn geval l en v e r-

24

zame l d van s u b s tan t i e f p l u s attr i bu u t ( b ep aa l d l i dwoor d , o n b e p aa l d l i d­ woord p l u s adj e k t i e f e n z . ) 7 waaru i t h e t genu s b lijk t . Voorb e e l d e n van u i tzon d e r i ngen op h e t p ar ad i gma zijn sporadi sch aan g e tro ffen . H e t i s i n derge l ijke geval l en soms m o e i lijk t e b ep a l en o f h e t gaat om e en ver­ gi s s i n g ,

een ver sprek i n g , gen u sp r om i s cu i te i t of d i al ektver s ch i l .

H e t on derzoek n aar u i tg e l o k t taalgebru i k i s e chter w e l s t e l s e lmatig ver l o p en in de vorm van een e n q u @ t e , waar i n sp r e k e r s u i t de R an d s tad een k e u z e m o e s ten b ep a l e n t u s s e n de twe e l i dwoo r d e n o f twe e an d e r e kon gruen t i e- i n d i c e s bij e en s u b s t an ti e f aangeboden i n een kon tek s t . D e en qu S t e � was opge s te l d , g e d e e l t e lijk o m te to e t s e n of bep aa l de v ermo e d e wetmat i gh e den on tdekt · i n h e t l ex i k aa l on d e r z o e k i n derdaad e en vas t of en i es z i n s voorsp e l b aar k ar akter hebb en , en gede e l t e lijk om s te u n

te

zoeken voor de hypothe se , dat er e e n n e i g i n g b e s taat o m woorden met e e n b e p 8a l d vorm e lijk e n / o f s em an t i s ch aspekt gen u su n i form te m ak e n . S l e c h t s i n forman ten di e ds vr aag o f z e i n de Ran d s tad geboren e n ge­ togen w aren , b e v e s t i gen d b e a n twoordden m o chten aan de en q u ê te d e e l­ n em e n . E en voorb e e l dfac s i m i l é van de en q u ê te i s te v i n d en op b l z . 2 4 1 - 2 .

Enk e l e overweg i n gen bij h e t waarderen van h e t m a t e r i aal

Men k an z i ch verspreken . Bij d e k e u z e van het j u i s t e ( z e l f s t an di g n aam ) woord k an de spreker aar z e l en . H i erbij zijn twe e typ e s ver s p r e k i ngen denkbaar :

. . . in die

eh

d a t tij dp er k

in die

eh

tijdp erk

.

•

.

Ver sp r e k i n ge n van het twe e de typ e komen opval l e n d w e i n i g voor , m aar komen w e l voor . D e z e zijn i n tere s s an t i n zoverre zij e rop du i den dat bij het ger e e dm ak e n van het s p r e ekprogramma , de spreker w2ar s chijn l ij k e er­ der d e k e u z e m aakt tu s s en b ep aa l d o f on b ep aa l d l i dwoord dan de k e u z e van h e t n om e n dat h e t b e s t zijn i de e verwoo rdt . O m d at d e k e u z e v an h e t b ep aa l d l i dwoord e e n k o n gru e n ti ekwe s t i e i s , afhan k e lijk van h e t n om e n , kun n e n d erge lij k e verspre k i n ge n op tr e d en i n aar z e l en d e s p raak . Zij h e b ­ b e n o n s e chter n i e ts te v e r t e l l e n over de k ategor i e gen u s i n h e t N e d er­ l an ds . Afwij k i ngen i n de keu z e van gen u s kunn en ook voorkomen bij s u b s tan-

25

t i even m e t een l age fr ekwe n t i e o f bij een �ub s t an t i e f dat z e l de n voork om t i n verb i n d i n g m e t e en b ep aa l d l i dwoor d . D i t kan d u i d e n o p on z e kerhe i d i n h e t al gem e en o m tr e n t h e t gen u s v a n h e t b e trokk e n woord o f s l e c h t s o p on z ek e rhe i d bij d e b e trokke n spreker . Al s i eman d é én k e er e e n afwijken d b e paal d l i dwoor d gebru i k t i s d i t m e e s tal n i e t vol do en de om i e t s te kunn en kon s tateren . E r i s e c h t e r we l "s p r ak e van e e n we z e n lijke afwij k i n g wan n e er bijvoorb e e l d e en i nh e e m s e s p r e k e r v a n h e t Nederl an ds op h e t p o s tkan toor i n de E r e e s traat z i ch h erhaal­ d e lij k b e k l aagt over h e t fe i t dat het code op d e e l

3

van zijn k e n t e ken­

b e wij s verkeerd i s en dat he t c o d e v e r an derd mo e t worden en d a t de p o l i t i e ook h ad g e z e gd d a t he t c ode n 1 e t k l op t e . Twe e r e akt i e s op d l t voorval waren ' sommi ge N e d e r l an ders hebben e e n we i n i g on twi kk e l d ge­ voel voor de en het ' e n ' m i s s ch i e n w i l t ie d e f t i g zijn ' . H i erop z u l l en w e l ater terugkomen . Gen l i sver an de r i n g i s e en di achron i s ch proc e s . Brugman n on d e r s c h e i d­ d e dr i e typ en ge nu s v e r an de r i ng ( Royen , 1929 , b l z . 534- 5 ) : - ge s l acht p r eval e e rt boven gen u s . - e en woo r d n e em t h e t gen u s van e e n s e m an t i s c h v erwan t �oord aan . - e e n woord n e emt h e t gen u s aan van woorden m e t gel�k e vorme lijke k e n m erken . G e n u s v e r an d e r i n g k an op he ter daad wo� den b e tr ap t i n d e vorm v an g e n u s­ p rom i s cu ï te i t , e en syn c hron i s ch vers chijn s e l . Genu sprom i s c u ï te i t h o e ft n i e t n o odz ake lijk to t gen u sv e r an der i n g te l e i de n . H e t i s i mm e r s d e n k b aar dat e e n woord z i ch ge duren d e e n i ge tij d q u a gen u s p rom i s c u g e d raag t en d an w e e r h i e rm e e ophou d t z o n d er dat d i t gen u s v e r an de r i ng to t gevo l g h e e ft . G e n u s p r ow. i s cu ï te i t k an twee vormen aann em e n : - U i t e e n gro e p s p r e k e r s b ehan de l e n somm i ge spr e k e r s e en b e p aa l d woo r d a l s b e hore n d to t h e t on zij d i ge g en u s t erwij l an dere s p r e k e r s h e t we er behan d e l en a l s b ehoren d to t h e t c ommu n e genu s . I e de r e spreker i s voor z i ch z e l f kon s e­ kwen t , m aar e r i s g e en u n i fo rm i t e i t tili s s en spr e k er s . - A l l e of b ij n a al l e spreker s b ehan d e l en e e n b ep aa l d woord soms als e en het -woor d , . dan weer als e en de- s u b s tan t i e f .

26

Woord en woordve r s c h i l

O n de r woord wor d t v e r s taan e e n taal e en h e i � gek enm erk t door d e ge lijk­ tijdige aanwe z i ghe i d van een s eman ti s c h a s p e k t e n e en fon i s ch of vorme lij k asp ek t , met e en b e p aa l de syn tak tl s che v a l en t i e . I n d i t on ­ d e r z o e k gaat h e t s te e d s om m aar e en woordk l a s s e - h e t z e l fstan d ig n aamwoord - en om maar een typ e val e n ti e , n ame lij k de kongru e n t i e­ i n d i c e s b e s c hr e v e n op b l z . 1 6--21 , waaru i t h e t genu s van h e t z e l fs tan­ d i g n aamwoor d b l ijk t . W an n e e r twe e woo r den

ove r e enkomsti g s e mant i sch

aspekt maar

e en

an ­

dere k l ankvorm v e r ton en , i s er spr ak e van twe e woorden , bijvoorb e e l d

d e p Laa t en d e e Lpee . Wan n e er twe e woorden d e z e l fde k l an kvorm v er t on en m a ar in b e teken i s v e r s c h i l l en , z o a l s de boch t e n he t bocht , m o e t e n o o k d e z e a l s ap arte w oorJen wor d e n b e s c houwd . H i e r kan geen s p r ak e zijn van e en ge� u s doub­ l et

:

h et z i j n

twe e homofon e z e l fs tan d i ge n aamwoorden .

Wa� n e e r e e n woor d e c h t e r meerdere n auw verwan t e b e t eken i son ders ch..:ü d i n gen h e e ft ofwe l p o l y s eman t i s ch i s ( voor e en . n adere p r e c i z e r i n g v an h e t b egri p z o a l s h i er gehan te e r d ,

z i e Re i c h l i n g , 1 9 6 5 , b l z . 4 1 s q . ) ,

z o a l s bijvoorb e e l d aPo ma ( z owe l ' geur 1 a l s

1

geu r e n d e v l o e i s tof ' ) , wor d t

d i t a l s ê ên e n k e l woord b e s c houwd . Wann e e r m e n dan h e t aPo ma aan tr eft i n ' he t · aroma k o m t 'j e tegemo e t aroma aan '

•

.

.

'

en vervo lge n s o o k d e aPo ma i n ' ge e f m e d e

( i n e en f l e s op d e k e u k en p lan k ) ,

i s er h i er we l s p r ak e van e e n

gen u s doub l e t . Gen u sp romi s c u ï te i t k an m e t s em an ti s e r i ng gepaard gaan z o a l s i n d i t voorb e e l d o f vrij e var i at i e ver ton en , de h e i mwe e o f he t he i mwee . H e t zou i n h e t geval van ge n u sp rom i s c u ë woorden al s he i mwee of

kato en

n i et ju ist

z ijn om van woordve r s ch i l te s p r e ken . D aarom i s ver-

s ch i l in syn tak t i s che val en t i e , wan n e er d i t s l e ch t s de g e n u skongru e n t i e­ i n di c e s b e t r e ft , voor de doe l e i n den van d i t on d e r z o e k e n ook i n h e t al­ gemeen geen v o l do e n de kr i te r i um om woordv e r s ch i l t e kon s tate ren . Voor meer bij z on derheden over het woordbegr i p , z i e b l z . 7 - 9 in D e Vr i e s , 1 975 .

2?

Gen u sb ep al e n de woord e i ge n s c h ap p e n

U i tgaan de

van

m or fo l ogi s c h e , s eman t i s che en k l an kvorm e lij k e eigen s chap p e n

i s e e n p og i n g ge elaan o m de moge l ij k e i n v l o e d v a n woord e i gen s chap p en op de gen u s b e p al i ng te on d e r z o ek e n . M o r fo l ogi s c h e c r i ter i a zijn e i gen s chap p e n van het woo r d d i e op zijn form e e l -s em an t i s che ge l e d i n g beru s ten . Z e l fs tan d i ge n aamwoorden die zijn on t s taan door samen s te l l ing , affi ge r i n g en tr�n sp os i t i e zijn in dit verban d voo r a l van b e l an g . A l s een b ep aa l d tran s p o s i t i e p r o c é dé , bij voorb e e l d deverbati eve s u b s tan t i ve r i n g op h e t achtervoegs el - in� to t gen u s-u n i forme n omi n a l e i dt , i s er s p r ak e van een gen u sb ep a l e n d morfo l og i s ch c r i te r i u m . On ders che i d m o e t i n d i t verban d wor den gem aakt tu s s e n p roduk t i e v e en n i e t- p r o duk t i eve p ro c é d é s ( z i e v e r d e r op b l z . 2 9 ) . Wan n e er e e n s em an t i s ch c r i ter i um z o a l s ' di er ' ,

' l ev en d ' of ' s to f­

n aam ' k an worden � ebru i k t om genu s-un i forme n o m i n a af te baken en b i n n en . e e n grotere gro e p s u b s t an ti even i s e r s prake van e e n gen u s bep a l en d s e m an t i s c h cr i te r i um . Zo vert oon t bij voorb e e l d de groep p er s oon s n amen à l a Van Haer i n gen het s eman t i s c h cr i ter�um ' ge s l achte lijk ' , dat in zijn s tu d i e en i g e gev o l ge n b l e ek te hebben voQr de gen u sb ep al i n g . E e n k l an k vor m e lijk c r i t e r i um i s e en e i ge n s chap van h e t woo r d d i e o p zijn fon o l og i s che

bouw

b eru s t maar n i e t to t �e n morfo logi s c he ge-

l e di n g te h er l e i den i s . De u i tgang - in g i n bez inning en on tginning i s e e n dever b ati e f achtervo e gs e l e n daarom e en e i ge n s chap van d e form e e l ­ s em an ti s c he ge l e d i n g van d e z e woor den . E en derge lijke vorm e l ij k e e i gen s chap wordt a l s morfo l ogi s ch c r i t e r i u m e n k an du s n i et a l s k l an kvorm e lijk c r i ter i um wor d en b e s c houwd . D e u i tgang - ing / I � /

in

h e t woo r d krin g i s daar e n ­

tegen w e l e e n k l an kvorme l ij k e e i gen scha� . A l s al l e een l e ttergr ep i g e woorden d i e op kring rijmen (rfng ' ding en z . ) even a l s kring commuun zouden b l ij k e n t e zijn J i s er s p r ak e van e e n wetmati ghè i d i n h e t N e de r l ands , n am e lijk dat .een l ett e r ­ gr ep i ge n om i n a e in d i ge n d op - ing / I � / c o m m u u n zijn .

I •

d � t on d e r z o ek i s

wat m i n der aan dacht aan k l an kvorme lijk e c r i t er i a ge\�j d dan aan morfo log i s c h en s eman ti s che c r i t e r i a , m aar er is aan l e id i n g te vermo e d e n dat n ader on d e r z o ek n aar deze i n vl o e d op d e gen u s bepal i ng vru chtb aar k an zijn . I

( Z i e voor a l K�p c k e , 1982� d i e voor h e t Du i ts z o ' n on d er z o ek he eft u i tgevoerd . ) In een m oge lij k ve rvo l gon d e r z o ek n aar d e genu sb ep al en dbe i d van k l an kvorm e lij k e e i ge n s chap p e n zou h e t m i s s chi e n nutt i g zijn om o n d er s c h e i d t e mak en tu s s en rijmen de r e e k s en e n fan e s them e n ( zi e B o l i n ger , 1975 , voor fan e s th em en ) .

28

An alogi e i s e en b e l an grijk g e l ijkmak i n gsp r o c e s i n taa l . D a t d e z e een b e l an grijke ro l b ij gen u sverander i n g h e e ft g e s p e e l d i n h e t ver l e d en i s go e d en m e t v e e l voorb e e l de n geatte s te e rd ( z i e o . a . Roy e n , 1 92 9 e n Ohman n , 1 96 5 ) . Z o a l s we z agen i n Brugm an n s i n d e l i n g ( b l z . 2 5 b oven ) k an ge n u sveran de r i ng p l aatsv i n den n aar an alog i e van z ow e l vorm a l s b e teken i s . Op gron d van de r e s u l taten van G e e r t s ( 1 9 7 5 ) wor d t verwacht dat bij de genu sbepal i n g an a l og i e op b as i s van vorm e lij k e ( m or fo l ogi s che ) c r · i te r i a zwaar de r zal wegen dan an a l og i e op b as i s van s em an t i s che c r i ­ ter i a .

( G . Ge e r t s :

1 S a m e n v a tten d blij k e n afwi s s e l en d d e v o r m e n de i n­

houd van sub s tan ti even i n kw e s t i e gen u s b epa l e n d t e zij n . D e i n vl oe d van forme l e asp ekten van h e t �oord i s daar bij he t b e l angrijk s t ' , b l z . 1 1 7 ) . Voor h e t gen u s k an an a l og i e op twee man i e r e n werk z aam zij n . I n het geval v an gen u s ve r an d e r i n g z a l e e n r ee ds b e s taan d woor d met e e n b ep aa l d k l an kvorm e lijk , s em an t i s ch of form e e l - s eman t i s c h k e n m e r k h e t gen u s aan ­ n em en van e en gr otere groep genu s-un i forme su b s tan t i even m e t hetz e l fd e k e n merk . I n he-l� geval v a n n i euwvorm i ngen zal h e t n i e u w o n t s t an e o f i n­ gevoerde n omen q u a ge nu s c on formeren aan e en gro t e gro ep r e e d s b e st aan de gen u s-u n i form e s u b s t an ti e v e n , waarme e het k l an kvorm e l ij k e , s em an t i s c h e o f forme e l- s eman t i s che overe en kom s t v e r toon t . Ook wann e e r e e n d e rge lij k e over e e nkom s t n i e � z o z e e r i n het o o g s p r i ngt i s h e t moge l ij k d at spreker s op gron d van hun o n d e r b e wu s t e ken n i s v an de taal in tu ï ti e f h e t z e lfde g8n us to8 z u l l e n k en n e n aan de n i euwvorm i n g of o n tlen i n g . In tu ï t i e i s i m m e r s e en an alogi z er e n d p ro c e s , een o n derbewu s te herk e n n i n g v an e e n p a­ troon d i e op ve e l en ve l e r l e i i n h e t geheugen opges l agen gegeven s s t eu n t .

On t l e n i n ge n

On t l e n i n gen zijn n e t a l s n i euwvormi n g e n en op an dere wij z e geïn trodu c e e r d e n eo l ogi sm e n on d e rh e v i g a a n an a l ogi e bij h e t aann emen van e en g en u s i n h e t N e der l an ds , z o a l s de ve l e enge l s e on t l e n i ngen op -ing d i e bij wij z e van Su ffi x e r s at z n aar an a l o g i e van morfo l og i s ch ge l ede n om i n a op

�i n g in h e t

N e d er l an d s p rob l e em l o o s t o t het gen u s . commun e worden g e r e k e n d . D i r ek t e g e n u son t l en i n g ge s ch i e dt o o k e n k an z o w e l i n s trijd a l s i n h armon i e m e t h e t taa lgevoel zijn !

Gen u s o n t l e n i n g

aan

tal en met twe e r e sp ek t i eve lijk

29

dr i e gen e r a of twe e n i e t-ge l ijkwaar d i ge ge n era ( m an n e lijk l vrouwe lijk · . tegenover u trum l n e u trum ) ver l oop t o � e r i gen s n i e t op e en a l tij d even doorz i ch t i ge wij z e . Voor e e n b esprek i n g van de faktoren en kamp l i k a­ t i e s d i e bij genu son t l e n i n g e e n r o l kun n en s p e l en , z i e Royen , 1 9 2 9 , b l z . 560- 579 . D i re k te gen u s o n t l e n i n g i n s t rij d m e t de i n d e taal b e s taan d e genu s­ wetmati gh e d e n i s . m akk e l ijk te i l l u s t r e r en aan on t l en i n gen van h e t Fran s e gen u s · i n M i dde ln e d er l an ds e v e r ta l i ngen ( Ö hman n ) e n a an d e v e l e on n a­ tuurl ij k e Genus-Gräc i s m e n i n h e t Lati j n ( z i e Roy en , 1 92 9 , b l z . 56 1- 2 ) . G . Geerts ( 1 9 7 � h e e ft een boe i e n d ar t i k e l g ewij d aan het gen u s van on t l en i ngen i n h e t N e der l an ds , e n l ater ( 1 97 5 ) h e e ft h ij aan ge to o n d d a t he t n etto e ffek t van N e der l an ds e on t l e n i n gen aan h e t E n g e l s i s dat het re l a tieve aantal de- s ub stan tieve� wordt

vergroot

, z o dat dit e en faktor i s

' d i e e e n r e e d s l aten t e d e n e u tral i z er i n gs ten d e n s k an s t i mu l eren '

( blz .

1 22 ) .

Wat vers taan we o n d e r p r oduktiv i t � i t e n we l k e b e t e k e n i s h e e ft p r o du k t i ­ vi te i t v o o r de gen u sbep a l i ng?

In n av o lgJ. n g van h e t Uh l en b e ck-S chu l t i n k d e mor fo l ogi e ( Uh l e n b e c k , 1 97 7

&

m o d e l van

S chu l t i n k , 1 96 1

&

p r o duk t i v i te i t i n 1 98 1 ) z a l een z i ch

u i tb r e i d e n de kategor i e n i e t z on der m e e r word e n ge lijkge s t e l d m e t e e n p ro­ d u k t i e v e kategor i e . De n i euwvormi n ge n moe t e n o n op z et t e l ij k en i n p r i n c ip e on t e l baar zijn e n d e k at egori e on geme r k t u i tb r e i db aar . D e d e f i n' i t i e v an morfo l ogi s che p r o du k t iv i t e i t ge formu l e er d door S chu l ti n k ( 1 961 ) l u i dt : ' de voor taalgebru i k e r s b e s taan de moge lijkh ei d door m i dde l van he t m o rfo l og i s ch p r o c é dé d a t aan d e vorm- b e te k e n i s c o r r e spon d e n t i e van s ommi ge hun b e k e n d e woor d e n t e n gron d s l ag l ig t , on op ze t t e lij k e e r . i n p r i n c i p e n i e t te l b aar aan t a l n i eu w e formati e s t e vormen . ' D aarom veran d e r e n bijvoorbe e l d d e g e du r e n de h e t on d e r z oek aan ge t r o f­ fen k r e ati eve n i euwvorm i n gen mis Leidenis e n afwûKenis

( b l z . 1 1 1) n i e t s

· aan 1 h e t fei t , dat d e v e r b a t i even o p -enis e e n n i e t l an ger p ro duk t i eve katego r i e vorm e n . D e z e n i euwvormi n ge n zijn het p r o du k t van kreati e f t aa l ­ gebru i k en kun n en derhalve n i e t a l s o n o p z e t t e lijke format i e s word e n b e­ s c houwd . Maar ook p r o du k t i eve p r o c é dé s zijn aan b e p er k i n ge n o n d erhevi g . D i t

30

�ordt verwoord i n de b e e l dspraak van Kar � evsk i a l s de u i ts tral i n gs r a­ d i u s van p roduk t l ev e u i t s tra l i n gsh aar d e n e n van Uh l en b e c k al s e en 1 s troom m e t her en der o pgeworp en be l emmer i nge n . E e n u i tgebre i d voor­ b e e l d van d e ver s ch i l l e n de b e l emm e r i n gen waaraan een p ro du k ti e f pro­ c é dé on d erwo rp en k an zijn i s te l e z e n i n Van Haer i n gen s ar ti k e l ' H e t achtervo egs e l - ing : moge lijkheden e n b ep e rkingen '

( Booij , 1 979 ) .

E en u i tgan gs p u n t bij d i t on d e r z o e k i s gewe e s t , d at p roduktl eve p ro c é d é s g e n u s -u n i forme vorm s e l s voor t z u l len b erngen . N i e t- p r o du k t l ev e p r o c é d é s l everen n i e t n o o d z ak e l ijkerwij s gen us-u n i for m e vorm en op m aar k0nn en d i t wel . I n ter e s s an t en prob l em a t i s ch i n d i t op z i cht zijn woor­ den u i t het k las s i e k e erfgo e d . Woorden op -at ie

( communicat ie � filtra­

t ie e . d . - z i e b l z . 15� zou den bijvoorb e e l d ge n u s-u n i form kun n en z ij n , m aar h e t b l ijft m o e i lijk te bepelen i n h oeverr e d erge lij k e n i et- i nh e em s e woorden m6rfo l og i s ch ge l e e d zijn . Zo ' n u i theem s e u i tgang k an n aar an a­ l ogi e

van

r e e d s i n gevoe rde vorm en

' gr o e i en to t e en morfeem '

en v er­

vo lge n s c omb i n er e n m e t i n he em s e morfemen ,2 bijvoorb e e l d redenat i e .

In

d i t on d e r z o e k i s h e t s l echts van b e l an g t e b e p a l e n o f z o ' n vorm e l ijk kEm m e r k genu svoor sp e l l en de waar d e b e z i t .

Tran s p o s i t i e

W an n e e r bij

d e vorm i n g

o f afl eiding van een nieuw woord een woord­

k l a s segrens wordt overs c hre den

, s p r e k e n we v an tran sp o s i t i e . Tran spo­

s i ti e wor d t b e l an grijk wan n e er e e n b e p aa l d tran spos i ti e p r o c é� ê gen u s­ u n i forme

subs tan t i e ven op l evert .

Het b egr i p tran s po s i t i e s p e e l t e en r o l in C zochral sk i ' s s tu d i e over d e ' Omvang en d i s tr i b u t i e v an h e t n eu trum i n h e t N eder l an ds '

( 1 98 3 ) .

I n zijn s tu d i e on der s c he i dt hij : 1 . form ati e s m e t bij we rkwoorden on s chei db are voorvo egs e l a . format i e s waarn aas t werkwoo r d e n e n on zijdi ge s i mp l i c i a b e s taan b . format i e s w aarn aast a l l e en m aar we rkwoor den b e s taan . c . form at i e s waarn aast werkwo or d en e n de- su b s t an ti e v e n b e s taan d . form at i e s waarn aas t m e e s t a l geen w erkw . wn vaak g e en s im p l ex b e s t aa t 2 . format i e s m e t bij werkwoorden s che i db ar e voorvoeg s e l s 3 . formati e s m e t on derbroken affix 4. format i e s met achtervo egs e l

C z o c hr a l sk i ' s on derverde l i ngen a - d h e b b e n g een gen u s b ep a l e n de w e r k e l -

b e n me ervan b ewu s t dat hoewe l Uhl e n b e cks opv a tt i n g een voor t z e t t i n g i s v a n d i e van Karcevsk i , z ij i n hou de lijk n i e t me t e l kaar kun n en word e n ge l ijkge s t e l d . 2 vgl M ar chan d , 1 96 9 , b l z . 5-8 . Ik

.

31

lij kh e i d n oc h an d e r e fun k t i e ten op z i c h t e van het g � n u s . B o v � n d i en

.

worden vorm i ngen d i e het r e su l taat zij n van p roduk t l eve pro c ê d § s e n i m p rodukti eve vorm i n gen ruwweg o v e r e en kam g e s c horen . Z o v i n den w e b ijvoorb e e l d on der katego r i e l . b form at i e s v a n h e t p roduk tl eve typ e ' ge aar z e l ' n aa s t form at i e s van h e t v e r s t e e n d e typ e ' b e drog ' , waar d e I n do-Europ e s e um l au t n og z i chtb aar i s . On der kategor i e 3 b ehan de l t C zo ch r a l s k i for m at i e s v an h e t typ e . ge - /b e - S TAM- te e n b e - /ver�- ! en z . - STAM-s e l . On d e r 4 behan d e l t hij e n k e l su ffiger i n ge n op -isme / -asme , -je en -schap . D at er m e e r geva l l en van tran spo s i t i e z ijn di e n eu tr a op l everen in h e t N eder l an d s dan in h e t D u i ts h e e ft C z o ch r a l s k i we l l i cht aan ge­ toon d , m aar hij h e e ft n aar mijn m e n i n g n i e t ' b e v e s t i gd ' dat ' er i n d e z e taal m e e r onzij d i ge s u b s tan ti even b e s t aan dan i n h e t Du i ts ' . Z o i e t s z o u s l e chts aan de han d van e e n u i tvo er i ge t e l l i ng v a s tge s t e l d kun n e n worden en i s g e z i,e n de p roduk t l eve k at egor i e p r i n c i p i e e l o nmog e l ijk .

I n di t o n d e r z o ek zij n deverbati even en d e adj e k t i even de t w e e b e l an grij k s te vormen van tran sp o s i t i e . Omdat vorm e l ij k e ' cr i t er i a vaak door s l agg eve n d zijn b ij d e ger, u s b ep al i ng worden verreweg de m e e s te geval l en van tr an s­ p o s i ti e in d i t on d e r z oek 0 n d er Affi g e r i n g ( b l z . 37-229) b ehan de l d . S l e chts d e over i t;e geval l e n van tran spos i t i e worden ap ar t b eh an d e l d onder Tran s­ p o s i t i e ( b lz . 233 - 9 ) . E en voorbe e l d van e e n g e s u b s t an ti ve erd adj e k ti e f i s ' He t b lauw v an zijn ogen h e e ft a l l e r i e l s p i kk e l tj e s ' . Twee v oorb e e l d en van d 8v e rba t i even di e n i e t door aff i ge r i n g zijn on ts taan , z ijn het ui ts te l ...:::: u i ts te l len en het v e r s t ee n de typ e de s lag

�

s lahan .

G e e r ts h e e ft opgemerkt dat vorm e l ijk op e e n l e t tergr e p i ge deverbat i e­ v e n l ij k e n d e on t l e n i ngen u i t h e t Enge l s i n h e t N e d e r l an ds c ommu un wor d en en i n h e t D u i t s m an n e lijk n aar an alogi e van de c ommu n e c . q . m an n e l ijke e e n l e t te rgrep ige d e v e r b a t i even i n het N e der l an d s res e k t l eve lij k D u i ts . On d er deverbat i e v e n � aak i k daarom o n d e r s ch e i d tu s s en e e n l e t tergr ep i ge deverba t i even d i e e e n germaan s e genu swe tmat i gh e i d z o u d e n v e r ton e n vo l gen s Geerts , e n m e e r l e t tergr e p i ge deverb at i even . I

De

re s u l ta te n

33

S amen s te l l i n gen

Bij sam e n s te l li n gen word t het genu s bep aa l d door h e t l aats te l i d , bijvoorb e e l d de hot tento tten tent ens tokken te�t oons te L l ing m aar h e t

ho tten to tten tent ens tokken tent oonst e l l ings t errein . Vormen a l s de mans chap t egen over he t vier manschap en de maa t­

s chap tegen over he t lidrnaa ts chap zijn g ez i e n hun e i gen l ijke ge l e di n g ge e n e c hte u i tzon deri n g op d e ge s te l de rege l ( zi e b l z . 90 ) .

De dorsdee l i s een c omp o si tu m o p b as i s van de dee l , ni e t h e t de e L . E en l a s ti ge u i tzon d er i n g i s het vierkant tegenover de kan t ( vg l . de hoek , de driehoe k ) . Vi erkan t k an worden ve rk l aard a l s e e n geval v a n de adj ekti vi s che tran spo s i ti e ( Di t

is

h e t ook hsitori s ch ; z ie

in het "VITN'I' . ) , he tgeen zijn genu s zou motiveren , z i e b l z .

238 .

Wan n e e r e en adn omi n aal ge bru i k t bijvoeglijk n aamwoord n i e t op h e t ge n u s­ b e p al e n d e l aats te l i d van e en samen s te l li n g s laat , k an d i t l e i den t o t afwijki n ge n van h e t o p b l z . 1 7 gegeven p aradigma v o o r he t gebru i k van de b u i g i n gs-e in adn om i n a l e ad j ekti even, bijvoorb e e l d !

een ruwe o l i evat e en on tv l am b aar gascon tai n e r e en r o d e wij n g l a s e en z i chtbaar l i c h t d e téktûr e e n hoge drukge b i e d e en z achte k o n t ak t l e n z en e tu i doorzi chti g p l as ti cr o l l e n H i e r i s e r geen sprake van e e n ui tzon der in g . H et s c hr i ftb e e l d ver­

l o o chent

d e e i g � n lijke ge l e d i n g . E en l age drukgeb ied i s du i de lijk e en

samen s te l l i n g van Lage druk e n gebied,

en e e n rode wijngLas i s dui de­

l ijk i e t s an ders dan e en rood wijnglas . Hogedrukge bied e n koudwa ter­

le iding zijn in di t op z i ch t or thogr afi s c h b ev r e d i ge n der , en i n fe i t e i s d i t e en l ou te r o r thograf i s c h e kwe s ti e .

Adj ekt i v i s ç he samen ste l l i n ge n , li dwo ordde l e t i e en p er soon sn amen Adj ekt i v i s che s am e n st e l l i n gen zij n ge l e x i ka l i z e e r d e adj ekt i e f-subs t an t i e f komb i n at i e s , waari n d e vorm van h e t bijvo � gl ijk n aamwoord t e n op z i c h t e van de b u i g in gs- e onve ran d e r l ij k b l ijft , bijvoorb e e l d :

34

\"-'i tte brood het Academ i s c h s tatuut het op e n b aar vervoer h e t Veren i gd Kon i n k�ijk het M e d i s c h �om i té Ned e r l an d - Vi e tn am h e t C e n traal R e k en i n s ti tu u t h e t con t i n en taal p l at h e t Pal e s tijn s v e r z e t a dm i n i s tr at i e f m e dewerk ( s t ) e r w e te n s chap p e l ij k m e dewerk ( s t ) er

Ook ou d e gen e t i even b ehore n tot de groep adj e k t i v i s c he s am e n s te l l i n gen .

ee r s t e j aar s s tu den t e er s t egraad s o n d e rwij sb evo egdhe i d

E en t e k e n dat d e z e komb i n a t i e s g e l ex i k al i z e e r d zijn i s dat z e qua v o rm o n veran d e :ç· l ijk zijn ,

de

zowe l

uJet enschappe L z]k medewer>ker al s

een

wet en­

sc happe L z]k medmJerker en e e n Academisch statuut a l s h e t Academis c h s ta­ t uut . D e s eman t i s che m o t i ve r i n g voor de vorrr, van h e t adj e k t i v i sche l i d i n adj e k t i v i s che s am en s te l l i ngen s te m t overeen m e t Royen s kon stat e r i n g ( z i e b l z . 1 8 ) , d at d e on �e rbogen vorm van het bijvo eglijk n aamwoo r d k l as ­ s i fi s e r e n d i s i n tegen s te l l i ng to t s u b j ekti e f waarderen d . H e t i s gemak­ k e lijk te z i e n ho e in komb i n ::tt i e s a l s het Pa l e s t zj.ns v erz e t , h e t openbaar)

vervoel' " het con t inetaa l p lat en de wet enschappe lijk medewerker ge e n s ub­ j ek t i eve waar· d e r i n g of i n d i v i du a l i z e r e n de werk i n g u i tgaat van h é t adj ek­ t i v i s ch e l i d van de s am e n s te l l i n g ; het d i en t s te e d s om het typ e te k l ass J fi s er e n . E en ve rwan t v e r s chij n s e l i s

' bij p er s oo n s n am e n , o ftewe l ge s l achte-

l ij ke s ub s tan ti even , Kan het voorgep l aa t s t e attr i bu t i eve adj e c t i e f de on­ v e rbogen vorm hebben '

( Van H a e r i n gen ,

Enge l s -Indisch matroos (

==

1 9 54 , b l z . 1 2 ) : geval l en z oa l s e en

l askaar ) , een Turks s o ldaat , een oud p el'soon ,

' D e S ow j e t-Un i e he eft e en Amerikaans dip lomaat u i tgew e z e n ' .. e n z . W an n e e r W . J . G e e r t s em a z e gt '

.

.

•

a l s b ewak e r d e r begi n s e l en b en j e m i n der g e s ch i k t

a l s po l i t iek- le ider van e en p ar tij ' ho e ft z o ' n b ru i kb ar e komb i n at i e m aar gangb aar t e wor d en om als adj e kti v i s che s amen s te ll i n g in het l e x i k o n a l s e e n onveran d e rlijke komb i n at i e i n geburger d t e raken . E e n twe ede verwan t v e r s chij n s e l i s l i dwoo r d de l et i e . D i t b e tr e ft het­ woor d e n d i e i n k r an tekoppen en t e l egram s tij l zon der l i dwo o r d voorkomen . A l s boven e e n a r ti k e l s taat ' wi t hu i s a a n d e vaart wordt ger e s taure e r d ' wordt d e l e z e r i n begi n s e l n i e t veron der s t e l d te we t e n over welk hu i s h e t gaat , terwij l bij

' wi tte hu i s aan de vaart wor dt ger e s taure e r d '

van h e t hu i s al s be ken d wo r d t veron d e r s te l d . A an

de

de i den ti te i t

vorm van he t bijvoeg-

35

l ij k n aamwoord kan wor den ge z i en we l k l i dwoord gede l e e r d i s . Bij de ­ woorde n i s d i t e chter n i e t h e t geva � . Voor de do e l e i n d eQ van d i t on der z o ek i s h e t s l echts b e l angrijk o p t e merken d a t g e e n geval van g e n u sp rom i s c u ï te i t is ge s i gn al e e r d wan n e e r er in d e s taat

Vo lkskra n t

' W i t te hu i s w i l m e er tr i de n t-on de r z e e ë r s en -raketten bouwen '

of ' Fraai e wee� hou d t s t an d ' , o f i n an atom i eboeken d e komb i n at i e ' ro n de ven s ter ' t e l k e n s zon der l i dwoo r d voorkom t . Verkl e i n w � orden D e � oor l i e fde van het N e d e r l an ds voor d i m i n u t i efform a t i e s i s o u d en b e s taat t o t he den onver zwak t voort . - Van H ae r i n ge n

A l geme e n b e k e n d i s het v e r s chijn s e l d at a l l e verk l e i nwoorden ( s g . )

t o t h et

het -ge n u s behore� ofwe l on z ij d i g zijn .

de k o n i n g

h e t kon i n k j e

de boom

h e t boomp j e

de b loem

h e t b l o e m e tj e

h e t hu i s

he t h u i s j e

de m an d

h e t m an dj e

D i t l ij k t q u a gen u s e en u i tzon der i n gs l o z e k ategori e te zijn , maar d an v e r d i e n e n verk l e i n d e e ige n n am e n e e n afzon derlijke b e s chou w i n g . E i ge n ­ n amen zijn geen sub s tan ti even i n e i gen lijke z i n maar e e n sp e c i a i e s ub· groep b i n n en de ge s l ac h t e l ij k e z e l fs tan d i ge n aamwoorden . Zij dui de n vaak � e n s e n aan m aar komen zowat n oo i � voor t e s am e n m e t g en u s kongru en t i e­ , i n d i c e s . I n u i tzon derlijke geval l en komen verk l e i n de e i ge n n am e n voor ; �;e t e e n aa'nwij z e n d voorn aamwoo r d . D an v e rton en z e commuun gen u s , w aar\ s c hijn lijk on der i n v l o e d van h e t s eman t i s ch cri t e r i um J er s oon sn aam o f m e n s aan du i d i n g .

D i e J aap j e toch ! D i e gekke Mar i e t j e ! Moge l ij k kan de v e r b i n dbaarhe i d van d i t typ e verkle i n woor d m e t die worden verkl aard in het l i ch t van het d e i kt i s c h gebru i k der pron om i na .

36

.

.

I n Van H ae r i n ge n ( 1 9 54 ) v i n den we d� vo lge n d e t w e e voorb e e l dz i nn en m e t h e t woord meis j e dat s y n c hron i s ch

ge e n ve rk l e i nwoord i s :

Dat m e i s j e d at gi s t e r e n bij on s k wam

•

•

.

Dat m e i s j e d i e gi s te r e n bij on s kwam

•

•

.

Op b l z . 1 9 werd a l opgem erkt dat d i s k r e p an ti e kan op tre den wan n e e r e en voorn aamwoord d e i k t i s ch

c.q.

an afo r i s ch wor d t gebru i k t . H e t i s

moge l ij k dat dat i n d e e e r s t e z i n i n h e t b ewu s tz ij n van d e s p r e k er e e n e ch t an afor i s che r o l sp e e l t ; t erwij l i n de twe e de z i n die , ho ewe l i n ­ g e b e d i n de kon t e k s t van de z i n ,

i n h e t b ewu s t z ij n v an de sp r e k e r e e n

de i k t i s che fu n kt i e u i to e fen t . Moge l ij k i s

1e

verb i n dbaarbe i d van c ommun e aanwij z e n d e vcorn aam­

wool·den m e t verk l e i n d e e i gen n am e n op d e z e man i e r te verk l ar en . An der­ z ij d s i s h e t ook moge lijk dat h e t k r i ter ium g e s l achte l ij k b oven h e t e i gen­ lijke ge n u s dom i n e er t . Van d i t l aa t s t e fenom e e n g e e ft Van H ae ri ngen v e e l voorbe e l de n ( 1 9 5 4 ) . M e t u i tzon de r i n g van verk l e i n de e i genn am en zijn a l l e v e rk l e i n woor den in het N e d e r l an d s o n z ij d i g en als z o d an i g verb i n db aar m e t het . Z ij vormen m i s s chi en de gro o ts te e n k e l e gro ep het -woorden

in

d e taal .

37

Prefi ger i n g

be-

Het

Het

in

H e t v o o r vo e g s e l broken

be-

d i s c on t i n u ë

k o m t v e e l a l voor

affi x e n

is

verdi enen

a an v e c h tbaar . deze

a ffi g e r i n g

ge e n

en

te

zo ' n

b e s c h ouwen ,

s u ff i g e r i n g ,

op

invloed

e e n o n d er­

l i d van

- ing

ook n o g d � i e

de

in

i e d er g e v a l een

d e g e n u s b ep a l i n g ge en v e r d e d i g i n g .

d u b b e l e o f m e ervou d i g e

g e l ij k t ij d i g e

aanwe z i gh e i d van

d e s u ffiger i n g te l k en s

-

H e t z o u bov en d i en

om n aa s t de

on d e r b r o k e n

v i er

a ff i x e n

te

e en

ge n u s b e p a l e n d

n aamwoor d e n m e t ook n og e e n

we k ij k e n n aar e n i ge

in

is.

a c h t e rvoe g s e l e en

aff i x e n be- ,

taalb e­

ver-, uit­

veron d e r s te l l en

� e l fs ta n d i ge n aamwo o r d e n ,

p r e f i g e r i n g ge l ij k tij d i g o p t r e e d t m e t

Be-

d erg e l ij k e o n d e r b r o k e n

om

be­

e n u i t k er ing t e v e r an twoo r d e n .

kering , ver, ker-ing L a te n

dwz .

van

s tan dp u n t v an

g e l e di n g a l s

h e t genu s .

s c hrij v i n g on e c o n om i s c h zijn en

a ff i x e n

w a arbij

h e e ft i n z e l fs tan d i ge e nk e l e

H e t b e s t a an

V an u i t h e t

d i s c on t i n u �

H e t i s w e n s e lij k e r om

Be-

e e r s te

affix , bijvoorb e e l d be-v Loei-ing, be -an-ttJoord-er , be-gin·-s e L ,

be-denk.-s e L , be-gaafd-heid.

pre-

als

tr e e d t o p

een

i n -in g- d e v e rb a t i e v e n

b ij v o o rb e e l d :

b e an twoor d i n g beb o s s i n g b e d ak i n g beboeting hebou ting b eb ak e n i n g bebordi n g

b e c ij fe r i n g b e d an k i n g b e d e kk i n g bedi e n i n g b e do e n i n g begroting b e sm e t t i n g b e s temm i n g b e do e l in g b e o e fe n i n g bepaling

be keri n g enz .

w a arbij

een

s � ffiger i n g . ( b eh an d e l d o p b l z . 1 2 ls q . ) ,

be­

38

Het genus van deze vormingen is gelijk dat van andere -ing-deverba­ tieven . komt ook voor in vormen op -enis : Be-

betekenis beduiden is bekentenis enz. In deze woorden is het genus gelijk dat van andere vormen op (zie blz . lllsq . ) komt voor in geslachtelijke deelwoord-- deverbatieven : -en is

•

Bs-

beroepene benoemde bekende beschuldigde beklaagde bediende bedeelde enz. Deze hebben hetzelfde genus als de overige geslachtelijke deel�oord­ deverbatieven ( zie blz . 236sq. ) . Be - komt ook gelijktijdig voor met de suffigeringen te enz. Telkens is het het achtervoegsel dat het genus bepaalt. Al dergelij ke vormen worden Suffigering behandeld van woorden d i e r e e d s m e t gepre fi ge erd z i j n . -heid,

- er ,

-s t ,

-

,

-s e Z

als

be-

Be -

als voorvoegsel

Zoals we hehben gezien wordt een voorvoegsel bij de genusbepaling overstemd door de genusbepalende eigenschappen het achtervoegsel . In de oude, improduktieve deverbatieven waarin het voorvoegsel be­ optreedt zonder het gelij ktijdig optreden van een suffix , is het sub­ stantief altijd onzij dig. Deze woorden hebben vaak geen meervoud en bestaan alle uit slechts twee lettergrepen , waarbij de eerste letter­ greep be- onbeklemtoond is. Deze groep telt de volgende 58· onz�jdige zelfstandige naamwoorden : v an

39

bedenk bederf b e drog beding b e d r ag b è drij f

b e dwan g begeer

b eg i n b egr i p

b e h an g b eh e er behelp beh o e f behoud b eh u l p b e j ag b e kij k b e k l ag be l an g b e l eg bele i d be l e t b e l oop beluik belul benul beraad b erag b er e c h t bère i k be r i c h t beroep besch e i d b e s chot berouw beschik b e s c h rij f bes e f b e s l ag besluit b e sprek b e s t an d bes tek bestel b e s t i er b e s tu u r b e to o g b e toon b ev e l bevind b ew e e g b ewij s b ew i n d bezoek bezet

bezi t

b e zwaar

40

De

v o lgen de v i e r woo r d e n zijn ge e n ou de deverb a t i e v e n en b e horen n i e t

to t d e z e gro e p o Z ij v e r ton en e ch te i w e l vo l l e d i ge k l an �vorm e l ijke ove r­ e enkom s t m e t de i mp r oduk t i e v e b e - d everbati even .

en

de b e s t e l

' s oort van h ardgeb akken gekru i d m as te l u i n b r o o d vroeger gebru i k t om p ap voor kraamvrouwen van te koken '

het bezeel

' de hoo fdr u i ten i n d e tafe l zij d e van e en b ri l j an t '

het betiel

' p l ate e l , p l at t e aar d en o f m e t a l en s cho te l '

he t e n ige v an de v i e r m e t e n ig e frekwen t i e

de b e s chu i t .

-

41

ont-

Even a l s de me t

be -

gep r e fi g e e r d e s u b s t an t ieven z ijn a l l e z e lfst an d i g e

n aamwoorden m e t h e t voorvoegs e l on t - o n z ij d i g , m i ts g e e n i n terfer e r e n d e suffige r i ng aan w e z i g i s . D e z e gro ep te l t 8 l e d e n .

on tbij t o n thaal o n thou d on t s l ag on twerp o n twij k o n t z ag on t z e t

Z e l fs tan d i ge n aamwoorden m e t ont - p l u s e e n suffi ger i n g zijn tal rijk e r , bijvoor b e e l d o n tb i n d i n g o n tbran d i n g on tdekk i n g on tgi n n i n g on thou d i n g orJ tk e n n i n g on tkn op i n g on t l as t i n g , enz .

on tdekk e r on thou der enz .

on tvan ge n i s en z .

on tvan g s t enz .

Het gen u s van d e z e vormen komt overeen m e t h e t gen u s van n omi n a met h e tz e l fd e suff i x .

42

D e d u rati eve en i t � r a t i e v e qe -deverb a t i e v e n

D e z e deverb ati e v e n worden - gevormd d ó o r het to evo egen v a � h e t a l tij d onbek l emtoonde voorvoegs e l k l an k n aboo ts i ng ,

ge-

(x êt / a a n e en werkwoo r d s t am o f aan e e n

d i e gelijken i s ver toon t m e t e e n werkwoo r d s tam .

ge f l u i t

<

fl u i ten

geb l aat