Idea Transcript
Het dövlti Vikipediya, açıq ensiklopediya Het dövlti - Anadolunun (Kiçik Asiyanın) şimal-şrq hisssind Halis (hazırda Qızıl İrmaq) çayının hövzsind meydana glmişdi. Kiçik Asiya hl qdim zamanlardan dövltlri diqqti clb edirdi. E.. III minilliyin ikinci yarısında Akkad hökmdarları
Het Het
Sarqon v Naram-Suen bu raziy hrbi yürüşlr tşkil etmişdilr. Hmin dövrd
burada, glck Het dövltinin razisind akkad v assur tacirlri mskn salmış v metal ticartinin sasını qoymuşdular.
Şahlıq
e.. 1800 — e.. 1180
Mündricat Tarixi Het qanunları Het mdniyyti Het dbiyyatı Din v fsanlr İncsnt Mnb
Tarixi Assurlular buraya mixi yazı v akkad dilini gtirmişdilr. Tdricn Kaniş müstqil ticart msknin çevrilmiş v Assurun tsiri altından çıxmışdı. Anadolu ticart mrkzlri
Het dövltinin xritsi
gümüş, mis, tunc, dmir alış-verişi il mşğul olurdular. Assur şhrindn qalay alırdılar. Ticart yerli hali d clb olunmuşdu. Tsrrüfatın inkişafı il bağlı
Anadolunun şrq hisssind artıq e.. II minillikd bir sıra siyasi birlşmlr meydana glmişdi. Bunlar şhr-dövlti şklind mövcud olmuşlar. Burusxan, Nesa (Kaniş), Kussar v Hattuşa şhr-dövltlri Assur tacirlrinin gtirdiyi mixi yazı v akkad dilindn istifad edirdilr.
Din
politeizm
İdaretm forması
monarxiya
Sülal
hetlr
Varislik
mkl bağlı olan bütün işlr icbari mk adamlarının üzrin düşürdü. Onlar mk mükllfiyyti daşımalı idilr. Het cmiyytind bel adamlar sas istehsalçılar kimi
Türkiy Õ
cmiyytin aşağı ictimai tbqsin mnsub idilr. Bel adamların trkibi qullardan, tsrrüfatdan asılı thkimçilrdn, muzdlu işçilrdn ibart olmuşdu.
Het qanunları Het cmiyytinin hüquqi v iqtisadi hyatı het qanunlarında öz ksini tapmışdı. Het qanunları sinfi xüsusiyyt daşıyırdı. Qanunlar xüsusi mülkiyyti qoruyur, onun sahibi olan azad adamın hüququnu daha da möhkmlndirirdi. Het qanunlarında qullara müxtlif cza tdbirlri nzrd tutmuşdular. Qanunun bir maddsind deyilir: "gr qul evd oğurluq edrs, o, oğurladığını olduğu kimi qaytarmalıdır. Oğurluq etdiyi üçün o, 6 şekel gümüş vermlidir. Qulun burnu v qulağı ksilmlidir, özü is sahibin qaytarılmalıdır...". gr sahibi des "mn onun vzini ödyrm", onda o, ödmni vermlidir. gr o imtina ets, onda quldan mhrum olur". Qanunlar qul sahibinin mnafeyini güdürdü. Oğurluq etmiş quldan o mhrum olmurdu, oğurluq malın vzini ödyib yen d öz quluna sahib olurdu. Qulun hyatına qsd heç bir cza il nticlnmirdi. Maddlrin birind deyilir: "gr kims qulu, yaxud knizi vurarsa, o da ölrs v bunu hmin ks qsdn etmmişs, onda o, qulun vzin bir adam vermlidir. Tminat üçün mlak da vermlidir" Kölliyin sas mnbyi mühariblr olmuşdur. Uğurlu mühariblr ölky xeyli sir verirdi. sirlr het mtnlrind arnuvala, yni "sir aparılmış adam" adlanırdı. sirlri qul kimi satır, bir hisssini mükllfiyyt clb edirdilr. Het qanunlarında ail msllrin müyyn yer verilmişdir. Ata aild qeyri-mhdud hakimiyyt malik idi. Qadının hüquqi vziyyti ağır idi. Ümumiyytl, qanunlarda qadın v kişi münasibtlrin hsr edilmiş bir sıra maddlr vardı. Msln: "gr kişi qadını atırsa, onda onu sata bilr. Qadını alan adam 12 şekel gümüş vermlidir". Başqa maddd qadının kişiy eyni münasibti ks olunmuşdur: "gr qadın kişini qovursa, uşaqları ona vermlidir. Kişi övladlarını özü il götürmlidir". Aild ninki övlad, elc d mlak müyyn hüquqi qaydalara sasn r, yaxud arvada çatırdı. Buna gör qanunun bzi maddlri arvadın ata evindn gtirdiyi cehiz bard d hüquq normaları müyyn etmişdi. Maddlrin birind deyilir: "gr kims evlnir v arvadı (öz evin) gtirir, onda hmin adam onun cehizin d sahib olur. gr qadın vfat edrs, onun mlakı kişinin (rin) olmalı v cehizi hmçinin kişiy çatmalıdır. gr qadın atası evind vfat edrs v uşaqları qalarsa, onda kişi (ri) cehizi almamalıdır". Qanunlar rin vfatından sonra dul arvadın qaynı il (rin qardaşı il) kbin ksdirmy v ona r getmy icaz verirdi. gr mrhumun qardaşları yox idis, onda dul arvad qayınatasına r ged bilrdi. Bunlar göstrir ki, qız r evin hmişlik köçürülürdü, ri vfat ets bel hmin evi trk etmmli idi. Msl ail daxilind hll olunurdu. Het ailsind patriarxal qaydalar hökm sürürdü. Hakim sülal aillrind is hakimiyyt vrslik Elam v Misird olduğu kimi, ana xtti il aparılırdı. Bunu ibtidai icma quruluşu nikah formalarının qalığı kimi qbul etmk olar. Het cmiyytind sntkarlıq inkişaf tapmışdı. Qanunlarda müxtlif peşlrin (metalişlm, dülgrlik, gönçülük v s.) adı çkilmişdir. Alt, silah v başqa şyalar hazırlamaq üçün mis v tuncdan istifad edirdilr. Anadoluda dmirdn hl e.. III-II minilliklrd istifad olunurdu. Bu dövrün arxeoloji tbqlrindn dmir heyklciklr, ibadt xüsusiyytli yazılı lövhlr aşkar edilmişdir. Hetlr dmirdn müxtlif şyalar, o cümldn üzük, sırğa, silsil, qalaydan kişi, qadın, heyvan, quş heykllri (fiqurları) hazırlayırdılar. Dmirdn silah (xncr, qılınc, bıçaq, toppuz, niz), tsrrüfat altlri (oraq, balta, çkic, mismar) v s. düzldirdilr. E.. XIV-XIII srlrd dmirdn hazırlanmış şyalar het hökmdarlarının varidatı içrisind böyük srvt hesab olunurdu. Dmir qızıldan 5, gümüşdn is 40 df baha idi. Het qaynaqlarında müxtlif çkili (45 kq qdr) dmir külçlri yad edilirdi. Het mhkmsi şifahi v yazılı nny saslanırdı. Het qanunlarında yazılı mhkm qaydaları, cza normaları ks olunmuşdu. Mübahislr adtn ağsaqqallar şurasında baxılırdı. Mhkm işlrind dövlt nümayndsi iştirak edirdi. Nümayndy xüsusi tlimat verilirdi. Bir tlimatda ona tapşırılmışdı: "Haqq işi nahaq eylm, nahaq işi haqq eylm. daltli ol". Mhkmd şhr risi v ağsaqqallardan ibart yerli idar nümayndlri d iştirak edirdilr. Mürkkb mhkm işlri Qdim Het heykllri ( Türkiy )
hökmdarın slahiyytin verilirdi.
Het mdniyyti Qazıntılar zamanı aşkar edilmiş müxtlif incsnt abidlri, silah v mk altlri, Boğazgöyd (Hattuşa) tapılmış het hökmdarlarının yazılı sndlr arxivi het mdniyyti bard müyyn tsvvür yaratmağa imkan vermişdir. Het mdniyytinin tşkkülün bir sıra etnosların tsiri olmuşdur. Het mdniyytind hat nnlri üstünlük tşkil edirdi. Het mdniyytin hurri etnosları, hind-Avropa tayfalarından luvi v palaylar müyyn tsir göstrmişdilr. Şumer-Akkad mdniyytinin bir çox chtlri het mdniyytind öz ksini tapmışdı. Vaxtil het almind prototürk etnik ünsürlrinin iştirakı bard d fikir söylnilmişdi. Lakin het etnik v dil almi bu spkid drin v ciddi tdqiqat obyektin çevrilmmişdi. Hind-Avropa tayfalarının n qdim türk etnik qrupları il ünsiyytini göstrn bir sıra leksik dlillr müyyn edilmişdir. Het dövlti Anadolunun (Kiçik Asiyanın) şimal-şrq hisssind Halis (ind.Qızıl İrmoq) çayının hövzsind meydana glmişdir. Anadolu dağlıq v aran bölglrindn ibartdir. Lakin tsrrüfatın tşkilind bu tbii şraitin özünmxsus rolu olmuşdur. Anadolunun qdim halisi bard dqiq mlumat yoxdur. Vaxtıl bu razid müxtlif dillrd danışan etnoslar yaşayırdı. Hetlr haqqında mlumat İncild XIX srin ortalarına qdr mövcud idi. İncilin rus trcümsind bu xalq «Het oğulları», «Hetlr» kimi Flstin v Suriyanın yhudilr qdrki milltlri kimi qeyd alınmışdır. Ona gör d, alimlr slind Flstin v Suriyanı hetlrin ilkin vtni kimi göstrirlr. XIX srin sonuncu dövründn başlayaraq Misirin Tel-mr arxivindn mixi yazılı mtnlrdn hetlrin yaşayış trzi haqqında mlumatlar ld edilmişdir. Bu mtnlrd Misir fironlarının (xüsusil, III Amenemxet v 115 IV Amenxotep-Exnaton) Yaxın Şrqin bir çox dövlt başçıları il diplomatik yazışmaları (akkad dilind) qeyd edilir. Kiçik Asiyada hetlrin hökmranlığı haqqında frziyylri alman şrqşünası Q.Vinklerin 1906-1912-ci illrdki arxeoloji qazıntıları sübut etdi. Arxeoloqlar burada bir çox mixi yazılı lövhciklr tapmışlar. Bu qazıntıların n uğurluları Türkiy kndlrindn biri olan Boğazgey (Ankaranın 50 km şrqin doğru) hisssind tapılmışdır. Hetlrin Anadoluda mövcud olma ideyaları, da mhz bu dlillrdn irli glir. Anadolunun zngin tbii ehtiyatları dünya tacirlrinin (xüsusil Yaxın Şrq) buraya üz tutmasının başlıca sbbi oldu. E.. III minilliyin II yarısında Akkad hökmdarları Sarqon v Naram-Suyen bu raziy hrbi yürüşlr tşkil etmişlr. Bu razid mskn salmış akkad tacirlri metal ticartinin sasını qoymuşlar. Kaneş şhri tanınmış ticart mrkzlrindn biri idi. Anadolunun şrq hisssind e.. III minillikd bir sıra siyasi birliklr meydana glmişdi. Bunlar şhr dövlti şklind mövcud idi. Anadolunun Burusxanda, Nesa (Kaniş), Kussar v Hattuşa şhrdövltlri Aşşur tacirlrinin gtirdiyi mixi yazı v akkad dilindn istifad edirdilr. E.. XVIII srin I yarısında şhr dövltlr arasında siyasi hakimiyyt uğrunda mübariz gedirdi. Bu mübarizd Kussara şhr-dövlti üstünlüyü öz lind saxladı. Bu dövltin hökmdarı Pitxana Nesa şhrini tutdu. Bu işğalçılıq mühariblri onun oğlu Anitta trfindn davam etdirildi. O, atasının zbt etdiyi Nesa şhrini dövltin paytaxtına çevirdi, Het dövltinin glck paytaxtı Hattuşa şhrini tutdu. Kussara padşahlığı Anadolunun mrkzind n güclü dövlt oldu. Formalaşmağa başladığı dövrlrdn Het dövlti mdniyytin v incsntin inkişafına xüsusi qayğıkeşlikl yanaşırdı. Het mdniyytinin formalaşmasına hurri v luvi mdni elementlri güclü tsir göstrmişdi. Şimali Suriya v şumer-akkad mdni amillrini d inkar etmk olmaz. Boğazgey arxivi rsmi sciyy daşıyaraq, hmçinin mif, fsanlr v mtnlri özünd cmlşdirmişdi. Bu arxivd tapılan «III Hattusulinin trcümeyi-halı» sri dünya dbiyyatında xüsusi hmiyyt ksb edir. Yaxın Şrq xalq v bir çox dbi nümunlri («Gilqameş haqqında fsan») het dilin trcüm olunmuşdur. Kumarbi allahı haqqındakı epik poema «Ullikummi haqqında mahnı» adlandırılır. Het mnşli zngin mifoloji dbiyyat mövcuddur. «İlluyanka haqqında mif» sri bellrindndir. Burada ilahi qhrmanlarla onun düşmni olan jdaha İlluyanka arasındakı mübariz şrh olunur. Het incsnt abidlrind rngarnglik v orijinallıq üstünlük tşkil edir. Gümüş v bürüncdn olan heyvan fiqurları, maral tsvirlri, fincanlar, dolçalar, qızıl ornamentli şyalar unikal tsir bağışlayır. Mrkzi Kiçik Asiyada Yeni het şahlığı dövründ incsntin bir çox sahlrind (daş üzrind relyeflr, canlıların tsviri – sfinks, şirlr), o cümldn memarlıqda monumental üslub tzahür olunmağa başlayır. Hattid daş üzrind işlm yüksk sviyyy çatır. Bunun n gözl nümunsi Yazılı qayadakı qalereyada qaya yonulması hesab olunur. Het dini tsvvürlri cmiyytin ideoloji v tsrrüfat hyatında güclü tsir malik idi. Özlrinin qeyd etdiklri kimi «Hattininin min allahı» mövcud idi. Bunlar het, hindavropa (nesit, luvi, palay), hurri, assur-babil, ari v digr mnşli allahlar idi. Baş allah fırtına allahı olub «smanın şahı, Hattinin hakimi» hesab edilirdi. Bu allahın arvadı Arinna şhrindn olan Günş allahı sayılırdı. Het miflri (satir) il bağlı digr folklor nümunsi «öln v diriln allah» Telepinin adı il bağlıdır. Bu dbi abidd hyat, tbit, insan amillri böyük mntiq v hikmtl izah edilir, bdii obrazlarla ifad olunur. ld olunan mlumatlara gör hmin fsan qış v yaz mövsümlrinin dyişilmsi il laqlndirilirdi. Bu fsan bahar şnliklri zamanı söylnilirdi. Het padşahlığının süqutundan sonra bu mdniyytin nnlri ölüb getmdi. Bunların bir çoxu Şimali Suriya v Anadolunun şrq yaltind davam etmkd idi. Hetlrin bu mdniyyti, xüsusil bnzri olamyan incsnti Assur v Urartu incsntin d güclü tsir göstrmişdir.
Het dbiyyatı Mlum olduğu kimi, Sarqon (e.. 2316-2261-ci illr) v Naram-Suen (e.. 2236-2200-cü illr) Akkad sülalsinin n görkmli nümayndlri olmuşlar. Onların adı il bağlı rvaytlr het dbiyyatında rast glinir. Het dbiyyatında Şumer-Akkad tsiri başqa sahlrd d özünü göstrmişdi. Hetlr mixi yazı sistemini İkiçayarasından mnimsmişdilr. "Gilqameş haqqında dastan" het dilin trcüm edilmişdi. Şumer-Akkad mtnlrindn istifad etmk v dili başa düşmk üçün üçdilli lüğtlr trtib olunurdu. Bunlardan biri şumer-akkad-het lüğti idi. Hurri fsanlri (Kumarva satiri) het dilin trcüm olunmuşdu. Hurri tsiri onomastika v dini tsvvürlrd özünü tzahür edirdi. Drs vsaitlri trtib olunurdu. Mitanni mnşli Kikküli atçılığa hsr olunmuş vsait yazmışdı. Hetlr rsmi dbiyyat nümunlri yaratmışdılar. III Hattuşilin "Trcümeyi-hal" xüsusiyyti daşıyan yazısı erkn dbiyyat nümunlrindn biri hesab edil bilr. Hadislr birinci şxsin adından nql edilir. "Trcümeyi-hal" göstrir ki, III Hattuşili mübahisli msllri ancaq müharib yolu il hll etmyi üstün tuturdu. Eyni zamanda o, hqiqt v daltin son mqamda qlb çalacağı inamına bigan yanaşmırdı. Lakin mtndn göründüyü kimi, III Hattuşili, blk d mövcud olan vrslik qaydalarını pozaraq, hakimiyyt zorla sahib olmuşdu. Mtn III Hattuşilinin müraciti il sona yetir: "Glckd kim olursa olsun - Hattuşilin oğlumu, nvsimi, yaxud nticsimi-hakimiyyt irsn yiylnrs, qoy tanrılar içrisind Samuxi şhrinin ilahsi İştara ehtiram göstrsin". Hetlrin dini dünyagörüşünd akkadların İştar ilahsin sitayişi geniş tmsil olunmuşdu. Ümumiyytl, İştar ilahsin sitayiş ninki het hakim dairlri arasında, elc d İkiçayarasına söyknn başqa ölklrd d, msln Cnubi Azrbaycanın kuti v lullubi hökmdarları arasında da geniş yayılmışdı. Het dbiyyatı nümunlri crgsin I Hattuşilinin siyasi vsiyytini d daxil etmk olar. Burada I Murşilin hakimiyyt varis tyin edilmsindn bhs edilir, üsyan qaldırmış digr övladlar hakimiyytdn uzaqlaşdırılır. I Hattuşili yanlara müracit edir: "Baxın, indi Murşili mnim oğlumdur... N zaman ki, silah götürmy çağırış olsa, onda siz, mnim bndlrim v silzad vtndaşların (mnim oğluma yardım göstrmk üçün lçatanda) hazır olmalısınız. Üç il keçndn sonra o, yürüş getmlidir... Siz onu yürüş aparsanız (n qdr ki, o uşaqdır), onun sağ-salamat geriy qayıtması qayğısına qalın". Het hökmdarlarının kitablri v salnamlri dbiyyat nümunlri kimi d hmiyyt malikdir. Bunlar "Anittanın kitabsi", I Hattuşilin, I Suppiluliumun "salnamlri" v s. ibart olmuşdur.
Din v fsanlr Hetlrin, elc d başqa qdim xalqların ictimai hyatından olduğu kimi, tsrrüfat v ideoloji hyatında da din v dini tsvvürlr böyük hmiyyt malik idi. Het cmiyytind çoxtanrıçılıq mövcud idi. Het panteonunda bir çox qdim etnos v xalqların sitayiş etdiyi tanrılar cmlşmişdi. Burada het v hat, hurri, akkad, hind-Avropa (luvi, nesi, pala, Hind-İran), prototürk v hllik mnşyi namlum qalan etnos v xalqların dini ideologiyası ks olunmuşdu. Tsadüfi deyil ki, Het mnblri "Hatti ölksinin min tanrısı" ifadsini işldirdi. Het ölksinin hr bir vilayti v icmasında yerli ibadtlr mövcud idi. Tanrı v ilahlr (tanrıçalara) xüsusi ibadtgahlarda sitayiş edirdilr. Het hökmdarı v onun arvadı ild iki df keçiriln yaz v payız bayramları zamanı ölky sfr çıxır, dini ziyart mqsdil şhrlri gzir, v hr yerd tanrılara qurban ksirdilr. Ehtimal ki, ölkni gzib dolanmaq adti hatlardan miras qalıbmış. Yerli dinlrin müyyn hisssi dövlt dini crgsin daxil edilirdi. Hetlrin n nüfuzlu allahlarının şrfin mbdlr tikilirdi. Bel dini ibadtgahlardan biri Boğazgöyün yaxınlığında Yazılıqayada aşkar edilmişdir. İbadtgah qaya oyuğunda yerlşirdi. Onun divarlarında het allah v ilahlri tsvir olunmuş, biri-birin doğru irlilyn dini mrasim yerişi qabarıq şkild divara hkk edilmişdi. Yazılıqayada tanrılar cmini hurrilr mnsub edirlr. Tanrılara ibadt hökmdar hakimiyytinin ideoloji sasını tşkil edirdi. Het panteonu tanrılarının ksriyyti hat mnşli olmuşdur. Sma tufan tanrısı v onun arvadı, Arina şhrinin Günş ilahsi Vurusem panteonun baş tanrıları hesab edilirdilr. Ehtimala gör, tufan tanrısı Taru adlanırdı. Hurri panteonunda onun v Vurusemin bnzri Teşub v arvadı Hepat idi. Taru müqdds öküz üzrind, Henat is şir üzrind tsvir olunurdular. Nerin şhrinin tufan tanrısı da Taru adlanırdı. Bzn tufan tanrısı öküz, yaxud dağ siftind tsvir olunurdu. Het ölksind geniş hurri ilahsi Sauşka böyük nüfuza malik idi, akkad mhsuldarlıq ilahsi İştar is onun müqabili hesab edilirdi. Hetlr İkiçayarası panteonundan Antu, Anu, Enlil, Eya, Ninlil v s. tanrılara ibadti mnimsmişdilr. İştar şir üzrind qanadlı tsvir olunurdu. Telepin hetlrin kinçi allahı idi. O, hat dini tsvvürlrinin qalığı kimi qbul edilir. Telepin "öln v diriln" tanrısı tmsil edirdi. Tbitd mövsümün (qış v bahar) dyişilmsi onun adı il d bağlanılırdı. Dini tsvvürlr kimi, ovsun (magiya) da hl ibtidai insan cmiyytind mövcud olmuşdur. Ovsun hmişlik insan hyatına daxil olmuş n qdim tfkkür formasını özünd saxlamışdı. Hetlrin ictimai v iqtisadi hyatında ovsunlamaq adti drin kök salmışdı. Het dbiyyatında ovsunlama qaydaları öz ksini tapmışdı. Xstliklri ovsunla müalic etmk chdlri göstrilirdi. Ovsun hyatın müxtlif sahlrind ttbiq olunurdu. Het dövründ varlığını saxlayan fsanlrin bir hisssi hat nnsi il bağlıdır. "İlluyank haqqında fsan" hat mnşli hesab edilir. fsand tufan tanrısının jdaha, yaxud ilan ndamlı jdaha İlluyank il mübarizsi ks olunmuşdur. Adtn bu hekayt Yeni il (yaz) bayramında söylnilirdi.
İncsnt Hetlr qdrki mdniyyt saxsı-gil qablar, şyalar istehsalı il frqlnirdi. Qablar tsvirli v tsvirsiz hazırlanırdı. İbadt mqsdil hazırlanan qablar heyvan ndamı (fiquru), uzunboğaz çkm şklind düzldilirdi. Tunc v qurğuşundan insan ndamı tökürdülr. Yeni Het padşahlığı dövründ artıq zmtli daş heykllr yaradırdılar. Tsvirlr qabarıq şkild yonulurdu. Bel abidlr het hökmdarlarının saraylarında, yaxud qayalıqlarda yonulub düzldilirdi. Daş heykllrin ksriyyti het hökmdarlarını tsvir edirdi. zmtli Yazılıqaya dsti (kompleksi) dini mrasimi ks etdirirdi. Yazılıqayada "ilahi-qılınc" heykli yonulmuşdu. Onun tutacaq hisssi dörd şir şklini tsvir edir, yuxarısında insan başı yonulmuşdur. Ehtimala gör, qılınc yeraltı tanrısını tmsil edirdi. Alaca-Hüyük sarayı divarlarında müxtlif shnlr yonulmuşdu. Burada ud v tuluq zurnası çalan musiqiçilr, ov, qurban ksilmy aparılan qoyunlar v s. tsvir olunmuşdur. Boğazgöy sfinksi v Alaca-Hüyük şirlri öz zmtli görkmi il frqlnirdilr. Het şhrlri istehkam kimi tikilirdi, bir neç iç qala il hat olunurdu. Onun daxilind saray v baş mbdlr yerlşirdi. Hetlr möhür düzltm işind mahir idilr. Bu möhürlr İkiçayarası möhürlrindn hm formaca, hm d tsvirlrin mzmunu il frqlnirdi. Möhürlr dairvi v dördbucaq şkild hazırlanırdı. Möhür üzrind hökmdar tsvir olunurdu. Bel möhürlrin qırağına heroqlif işarlri yazırdılar. Hetlrin özünmxsus v bnzri olmayan mdniyyti Assur v Urartu mdniyytlrin müyyn tsir göstrmişdi.
Mnb İ.Hüseynov, N.fndiyeva "QDİM DÜNYA MDNİYYTİ"
(http://www.anl.az/el/h/hi_qdm.pdf)
M.J.Manafova, N.T.fndiyeva, S.A.Şahhüseynova. "Mdniyyt tarixi v nzriyysi". Ali mktblr üçün drslik. (lav olunmuş v redakt edilmiş ikinci nşri) Mnb — " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Het_dövlti&oldid=4150272 "
Bu shif sonuncu df 26 noyabr 2017 tarixind saat 16:21-d redakt edilib. Mtn Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası altındadır, bzi hallarda lav şrtlr ttbiq oluna bilr. traflı mlumat üçün
istifad şrtlrin
baxın.